به‌ درێژايى مێژوو لاڕێبوونى ئينسان و په‌يدابوونى شيرك سه‌رچاوه‌كه‌ى زياده‌ڕه‌وى كردن بووه‌ له‌ حه‌قى پياوچاكاندا

به درێژايى مێژوو لاڕێبوونى ئينسان و په يدابوونى شيرك سه رچاوه كه ى زياده ڕه وى كردن بووه له حه قى پياوچاكاندا

هه ر له سه ره تاوه خواى گه وره كه (ئاده م و حه وا)ى دابه زاند بۆ سه ر زه وى هيدايه ت و ڕێنمونى بۆ ناردن و دين و شه ريعه تى بۆ دابه زاندن تاوه كو ئه و عيباده ت و په رستنه ى كه بۆى دروست بوونه جێ به جێى كه ن و ئه داى كه ن :

وه كو خواى گه وره ده فه رموێ : (قَالَ اهْبِطَا مِنْهَا جَمِيعًا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَىٰ وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَىٰ ). (طه: ١٢٣- ١٢٤) . واته : «دواى ئه وه ى كه خودا فه رمانى دا به دابه زينى (ئاده م و حه وا)، پاشان فه رموى:جاكه له منه وه ڕێنماى و به رنامه ى ژيانتان بۆ هات پێويسته په يڕه وى له و به رنامه بكه ن و شوێنى ئه و دينه بكه ون كه ته نها من به خودا بپه رستن، ئه وسا ئه وه ى په يڕه وى له ڕێنماى من بكات و ئه و عيباده ته ى كه بۆى دروست بووه جێ به جێ كات ئه وا نه له دونيا گومڕا ئه بێ و سه رگه ردان ئه بێ ، وه نه له قيامه تش دوچارى به دبه ختى و سزا ئه بێ . وه هه ركه سيش له و ڕێنمايى و به رنامه ى من ڕوو وه رگێرێ وئه و عيباده ته ى كه بۆى دروست بووه وازى لێ بهێنێ ، ئه وه له دونيادا به چاره ڕه شى و تاڵ ژينى ژيان به سه ر ده بات ، وه له قيامه تيش سزاو ئازارى به ئێش چاوه ڕێ ى ده كات و به كوێرى خودا حه شرى ده كات». خواى گه وره (ئاده م)ى كرد به پێغه مبه ر بۆ ئه وه ى شێوازى عيباده ته كه فێرى وه چه كانى بكات, بۆيه هه ر له يه كه مجار ژيان ده ستى پێكرد ته نها خودا ده په رسترا، بۆيه داواى كۆمه كى كردنيان ته نها له خوا بوو، وه هه ڵس وكه وتى ژيانيشيان هه ر به گوێره ى به رنامه ى خوابوو، له وه وه ده رده كه وێ كه هه موويان له سه ر دينى يه كخواپه رستى بوون كه « لاإله إلاالله » يه ، ئه ويش بنه ماو كۆڵه كه ى سه ره كى دينى ئيسلامه . وه كو خودا ده فه رموێ: (كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً )(البقرة: ٢١٣). واته : «له سه ره تاوه خه ڵكى خاوه نى يه ك دين بوون، ئه ويش ئه وه بوو كه عيباده ت و په رستن ته نها بۆ خوا ده كراو شه ريك و هاوبه شى بۆ دانه ده نرا». وه « عبدالله »كوڕي« عباس »ده فه رموێ:« كان بين ءادم ونوح عشرة قرون كلهم على شريعة من الحق...» طبري 1/194 ، والحاكم في مستدرك 2/546وقال صحيح على شرط البخاري ووافقه الذهبي . واته :« نێوانى ئاده م و نوح ده سه ده بووه ، خه ڵكى ئه و ده سه ده هه موويان له سه ر شه ريعه تى يه كخواپه رستى حه ق بوون ». له ماوه ى ئه م ده سه ده يه دا خه ڵكانێكى زۆر چاك و ڕوو له خوا په يدابوون كه به جوانى و به باشى ئه ركى سه رشانى خۆيان جێ به جێ كرد و له په رستنى خوا لاڕێيان نه نواند، به تايبه تى پێنج پياوچاك له ماوه ى ئه م ده سه ده يه دا هاتنه ژيانه وه و به خواپه رستى و عيباده ته كانيان ناوبانگيان ده ركرد و له دڵى خه ڵكيدا جێگاى ڕێزو قه دربوون،كه ناويان«ود، سواع، يغوس، يعوق، نسر»بوو ، جاكاتێك كه يه ك له دواى يه ك مردن، خه ڵكه كه زۆر به په رۆش بوون بۆيان و به مردنيان دڵ ته نگ بوون ، چونكه مانه وه ى ئه مان هانده ربوو بۆ خه ڵكى بۆ ئه وه ى له سه ر ديندارى به رده وام بن، جا شه يتانيش ئه مه ى به هه ل زانى بۆيه وه سوه سه ى خسته دڵى خه ڵكه كه و هانيدان وگاڵى دان په يكه رو وێنه ى ئه و پياوچاكانه دروست بكه ن و له دانيشگاو په رستگاكانياندا دايان بنێن بۆئه وه ى وه كو ئه وان خوا په رستى بكه ن. وه خه ڵكه كه ش په يكه ره كانيان دروست كردن و هه ريه كه ى به ناوى پياوچاكه كه وه ناونرا. تاوه كو ئه و نه وه مردن و نه وه ى تازه هاتن كه نه يان ده زانى باب و باپيرانيان بۆ چ مه به ستێك دروستيان كردبوون، وه شه يتانيش جارێكى تر هه لى بۆ ڕه خساو وه سوه سه ى خسته ناو دڵى ئه م نه وه تازه يه و واى تێگه ياندن كه پێشينه كانيان ئه م پياو چاكانه يان كردبوو به فريادگوزارى خۆيان و به واسيته ى ئه وان داوايان له خوا ده كردو به په رستنى ئه وان له خوا نزيك ده بوونه وه ، چونكه ئه م پێنجه پياوچاك و له خوا نزيك بوون ! به م شێوه يه پله به پله شه يتان ڕايكێشان به ره و په رستنيان و په رستران و كران به فريادگوزار له غه يرى خوا و بۆيه وايان لێ هات كه داواى كۆمه كى كردنيان له پێنج پياوچاكه كه بوو، به مه ش عيباده ت و په رستن له خواوه گوازرايه وه بۆ غه يرى خوا، له وه وه ئينسان دوچارى شيرك بوو له عيباده ت و به ندايه تى دا.

به ڵگه ش بۆ ئه وه (عبدالله)كوڕى (عباس)خواى لێ رازى بێ: له ته فسير و لێكدانه وه ى ئه م ئايه ته دا ( وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا (نوح: ٢٣) . ده فه رموێ :« هَؤُلَاءِ رِجَالٍ صَالِحِينَ مِنْ قَوْمِ نُوحٍ فَلَمَّا هَلَكُوا أَوْحَى الشَّيْطَانُ إِلَى قَوْمِهِمْ أَنْ انْصِبُوا إِلَى مَجَالِسِهِمْ الَّتِي كَانُوا يَجْلِسُونَ أَنْصَابًا وَسَمُّوهَا بِأَسْمَائِهِمْ فَفَعَلُوا فَلَمْ تُعْبَدْ حَتَّى إِذَا هَلَكَ أُولَئِكَ وَتَنَسَّخَ الْعِلْمُ عُبِدَتْ» صحيح البخاري - (15 / 225) واته : « وه له بنه ڕه تدا ئه م پێنچ ناوه ناوى پێنچ پياوچاكى قه ومى نوح بوون، كاتێك كه مردن، خه ڵكه كه زۆر به په رۆش بوون بۆيان و شه يتانيش ئه مه ى به هه ل زانى بۆيه وه سوه سه ى خسته دڵى خه ڵكه كه و هانيدان په يكه رو وێنه ى ئه و پياوچاكانه دروست بكه ن و له دانيشگاو په رستگاكانياندا دايان بنێن بۆئه وه ى وه كو ئه وان خوا په رستى بكه ن، وه خه ڵكه كه ش په يكه ره كانيان دروست كردن و هه ريه كه ى به ناوى پياوچاكه كه خۆيه وه ناونا. وه نه يان ده په رستن، تاوه كو ئه و نه وه مردن و نه وه ى تازه هاتن كه نه يان ده زانى باب و باپيرانيان بۆ چ مه به ستێك دروستيان كردون. وه شه يتانيش جارێكى تر هه لى بۆ ڕه خساو وه سوه سه ى خسته ناو دڵى ئه م نه وه تازه يه وه و واى تێگه ياندن كه پێشينه كانيان ئه م پياو چاكانه يان كردبوو به فريادگوزارى خۆيان و به واسيته ى ئه وان داوايان له خوا ده كردو به په رستنى ئه وان له خوا نزيك ده بوونه وه ، چونكه ئه م پێنجه پياوچاك و له خوا نزيك بوون ! به م شێوه يه پله به پله شه يتان ڕايكێشان به ره و په رستنيان و په رستران». ئيتر ورده ورده خه ڵكى جورئه تى ئه وه ى بۆ دروست بوو، خۆى بۆ خۆى چۆنى پێ خۆش بێ ئاوه ها عيباده تى خوا بكات، بۆيه چه نده ها بيدعه و زياده ڕه ويان هێنايه ناو دينه وه ، به مه به ستى نزيك بوونه وه له خودا، ئيتر واى لێهات ته نها ئه وه به دين داده نراو په يڕه و ده كرا كه خۆيان به باشيان دابنايه و باب و باپيرانيان له سه رى بوونه . كه وابوو دين له سه ر بيروو بۆچوونى خه ڵكى بنيات نراو ده ست به ردارى ديندارى ڕاسته قينه بوون، هه ڵبه ت خه ڵكانيش هه ر يه كه بيروبۆچوون و بڕيارێكى هه يه و هه ر يه كه شتێكى پێ باشه ،له به ر ئه وه خه ڵكى جياوازى و پارچه پارچه ييان تێكه وت و فرەڕێ بوون:

وه كو خواى گه وره ده فه رموێ: ( كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ ) البقرة: ٢١٣.  واته : « له سه ره تاوه خه ڵكى خاوه نى يه ك دين وبيروباوه ڕ بوون ئه ويش ئه وه بوو كه عيباده ت به ته نها بۆ خودا ئه و ده كرا،( وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا )(يونس: ١٩ ) . پاشان فره ڕێ بوون و لارێ بوون له عيباده ت و په رستنه كه ياندا دروست بوو، بۆيه جياوازى و ناكۆكى كه وته نێوانيان و لێكترازان، جا بۆ ئه وه ى خه ڵكى بگه رێته وه بۆ ئه سڵ و بنچينه ى عيباده تى خوا و له و لاڕێ بوونه ڕزگاريان بێ كه غه يرى خودا نه په رسترێ :  ( فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ ) خواى گه وره پێغه مبه رانى بۆ ناردن، تاوه كو مژده ى به هه شت بده ن به و كه سانه ى كه ته نها خودا ده په رستن، وه هه ڕه شه ى دۆزه خيش بده ن به و كه سانه ى كه غه يرى خوا ده په رستن . وه سه ڕاى ناردنى ئه و پێغه مبه رانه ش خودا ( وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ ) له گه ڵ هه ر پێغه مبه رێكيش كيتابێكى ناردووه تاوه كو ئه و پێغه مبه ره (سه لامى خواى له سه ربێ) به پێى ئه و كيتابه حوكم و دادوه رى بكات له نێوان خه ڵكيداو به گوێره ى ئه و كيتابه ئه و جياوازى و لێكترازانه ى پێ چاره سه ركرێ».  جا دواى ئه وه ى ئه و لاڕێ بوونه دروست بوو خواى گه وره يه كه مين پێغه مبه ر كه (نوح)بوو (سه لامى خواى له سه ربێ) تا دواهه مين پێغه مبه ركه (محمد)بوو (صلی اللە علیە وسلۆم) بۆ ئه وه نێرراون كه ئه و كێشه يه ى خه ڵكى چاره سه ركه ن له عيباده ت و به نده يى دا، ئائه مه مه به ستى سه ره كى بانگه وازى سه رجه م پێغه مبه ران بوو (سه لامى خوايان له سه ربێ).  وه كو خواى په روه ردگار ده فه رموێ :( وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ ) ( النحل: ٣٦). واته : «سوێند بێ به خوا بۆ هه موو نه ته وه و ميله تێك پێغه مبه رێكمان ناردووه تاوه كو بانگى خه ڵكى بكه ن بۆ به ندايه تى كردنى خواى په روه ردگار كه ته نها ئه و بپه رستن و، خۆيان به دور بگرن له تاغوت په رستى». ( وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ ) (الأنبياء: ٢٥).واته : « ئه ى پێغه مبه رى خوا، سه رجه م پێغه مبه رانى پێش تۆ كه ناردوومانن و كتێبمان بۆ دابه زاندوون، بنچينه و بناغه ى بانگه وازه كه يان ئه وه بووه بانگى خه ڵكى بكه ن بۆ به ندايه تى كردنى زاتى (الله) كه ته نها ئه و بپه رستن، وه تاوه كو بۆ خه ڵكى ڕوون بكه نه وه كه هيچ په رستراوێكى شياو به په رستن نى يه ته نها زاتى(الله)نه بێ، كه وابوو به ندايه تيش به ته نها بۆ ئه و بكه ن». هه ر بۆيه : به درێژاى مێژوو كێشه ومشتومڕ و ناكۆكى وگرفتى پێغه مبه ران(سه لامى خوايان له سه ر بێ) له گه ڵ بێ باوه ڕانى قه ومه كانيان له سه ر (خــواپه رستى) و (هاوبه ش په رستى) بووه ، نه ك له سه ر(خـواناسى) و(خـوانه ناسى) .

(ئامادەکردنی دکتۆر كاوه ئه كره م سه نگاوی)