|
فەرموودەعه‌قیده - بیروباوەڕی ڕاستڕوونکردنەوەی شەرعیبەهەشت و دۆزەخبیدعە و داهێنراوەکانبابەتی گشتی + وته‌ی زانایان و دانایان پەروەردە و خێزانبابەتی عەرەبیتاوان و حەرامکراوەکاننزا و پاڕانەوەژیاننامه و ڕووداو و بەسەرهاتەکانمانگی ره‌مه‌زانگۆشەی فه‌توا
|
ئایه فه‌له‌ستین خاكی عه‌ره‌به‌كانه یان خاكی ج*وله‌كه‌كانه ؟ ئایه فه‌له‌ستین خاكی عه‌ره‌به‌كانه یان خاكی ج*وله‌كه‌كانه ؟
ئایه چیرۆكی خاكی فه‌له‌ستین چیه ؟ كه له‌پێشوودا پێی ده‌وترا خاكی كه‌نعان ... وه ئایه ئه‌م ناوه له‌چیه‌وه هاتووه؟ وه كێ سه‌ره‌تا له‌م خاكه نیشته‌جێ بووه و تیایدا ماوه‌ته‌وه ؟ وه ئایه ئه‌م خاكه خاكی عه‌ره‌به‌كانه یان خاكی جوله‌كه‌كانه ؟ له‌گه‌ڵمبن بۆ ئه‌وه‌ی بچینه ناوه‌ڕۆكی مێژوو و باسی ئه‌و شوێنه بكه‌ین كه زۆر مشتومڕی له‌سه‌ره.
زۆر لێكدانه‌وه هه‌ن بۆ هۆكاری ئه‌م ناوه - كه‌نعان - ؛ زۆربه‌ی مێژوونووسان كۆده‌نگن كه ئه‌م وشه‌یه له وشه‌ی -كه‌نه‌عه- هاتووه واته خاكی ته‌خت و نیمچه‌گه‌رم . وه ده‌وترێت بۆیه به‌م ناوه نراوه چونكه یه‌كه‌م كه‌س كه كۆچیان كردووه بۆ ئه‌م شوێنه كه‌نعانیه‌كان بوونه كه عه‌ره‌ب بوونه و له نیمچه دورگه‌ی عه‌ره‌بیه‌وه هاتوونه بۆ ئه‌م شوێنه . وه كه‌مێك له مێژوو نووسان وشه‌ی كه‌نعان ده‌گه‌ڕێننه‌وه بۆ كه‌نعانی كوڕی حامی كوڕی پێغه‌مبه‌ر نوح – علیه السلام - ؛ به‌ڵام ئه‌م بۆچوونه زۆر لاوازه .
خاكی كه‌نعان خاكێكی مێژووییه كه ئه‌مرۆ پێی ده‌وترێت فه‌له‌ستین و لوبنان وه به‌شه‌كانی رۆژئاوه وه‌ك ئوردون و سوریا ؛ ئه‌م شوێنه شوێنێكی زۆر گونجاوه بۆ كشتوكاڵ بۆیه سه‌رنج ڕاكێش بووه بۆ چاوی ته‌ماعكاران كه ده‌ستی به‌سه‌ر دابگرن و لێی نیشته‌جێ ببن .
با بگه‌ڕێینه بۆ مێژووی سه‌رده‌می تۆفانه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر نوح – علیه السلام – بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ره‌تا ده‌ركه‌وێت چۆن ناوی ئه‌م خاكه دراوه‌ته پاڵ كه‌نعانیه‌كان .
تۆفانه گه‌وره‌كه‌ی سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر نوح – علیه السلام – ده‌ستی پێكرد ؛ سێ له‌كوره‌كانی پێغه‌مبه‌ر نوح – علیه السلام – له‌گه‌ڵ باوكیان بوون و باوه‌ڕداربوون كه بریتی بوون له ( سام وه حام وه یافث ) وه كوڕی چواره‌م به‌گوێره‌ی مێژوونووسان كه پێی ده‌وترێت یام یان كه‌نعان ئه‌وكوره بوو كه گومڕا و بێ باوه‌ربوو و گوێرایه‌ڵی باوكی نه‌كرد و نه‌چووه ناو كه‌شیه‌كه و له‌گه‌ڵ بێ باوه‌ران له‌ناو تۆفانه‌كه خنكا . پاشان كه‌شتیه‌كه له‌سه‌ر چیای جوودی نیشته‌وه و منداڵه‌كانی پێغه‌مبه‌ر نوح – علیه السلام – له‌سه‌ر زه‌وی بڵاوبوونه‌وه و سام چووه نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی ؛ وه حام باكووری ئه‌فریقیای هه‌ڵبژارد ؛ وه يافث به‌ره‌ولای ئم خاكه ڕۆییشت كه پێی ده‌وترێت خاكی ڕۆمه‌كان كه ئێستا پێی ده‌وترێت ئه‌وروپا . ئه‌وه‌ی ئێمه مه‌به‌ستمانه باسی بكه‌ین بریتیه له‌وخاكه‌ی قه‌ومی سام لێی نیشته‌جێ بووه كه له نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی نیشته‌جێ بووه ؛ جا هه‌ندێكیان له‌م شوێنه‌وه كۆچ ده‌كه‌ن بۆ ئه‌م شوێنه كه پێشوو پێی ده‌وترا خاكی كه‌نعان وه ئێستا پێی ده‌وترێت فه‌له‌ستین . ئه‌م شوێنه شوێنێكی زۆر به پیت و به‌ره‌كه‌ته و شوێنی كشتوكاڵه وه‌كو نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی نیه ؛ بۆیه هه‌ندێكیان كۆچیان كردووه بۆ ئه‌م شوێنه و تیایدا نیشته‌جێ بوونه و پێیان وتراوه كه‌نعانیه‌كان ؛ وه ئه‌م شوێنه ناونراوه به خاكی كه‌نعانیه‌كان . به‌رده‌وام به‌م ناوه بووه هه‌تا هاتنی چه‌ند ڕووداوێك و ئه‌م ناوه‌یان گۆڕیوه بۆ ناوێكی تر ! كه‌نعانیه‌كان چه‌ندین شارستانیان بنیات ناوه و له‌دوای خۆیان جێ هێشتووه ؛ لێكۆڵه‌ره‌وه‌كان له‌سه‌ر ئه‌م شارستانیه چه‌ندین په‌یامی شارستانیان له‌وانه‌وه پێ گه‌ییشتووه كه به زمانی كه‌نعانی نووسراونه‌ته‌وه ؛ ئه‌و زمانه‌ی زمانی عیبری و زمانی فیلیقی لێ دروست بووه . وه ده‌ست نووسه‌كان ده‌ری ده‌خه‌ن كه شارستانی و پێش كه‌وتن له‌دوای فه‌له‌ستین و لوبنان گه‌ییشتۆته شوێنه‌كانی سوریا وه‌ك ره‌ئسی شه‌مره ئوگاریس كه به‌یه‌كێك له بنكه شارستانیه گرنگه‌كانی كه‌نعانیه‌كان داده‌نرێت له پێش میلاد . هه‌روه‌ها شانشینی ئیبلا له نزیك حه‌له‌ب . پاشان چه‌ندین ڕووداو به‌سه‌ر ئه‌م خاكه هاتوون ؛ له كۆتاییه‌كانی قه‌رنی دوازده پێش میلاد چه‌ند زینجیره‌یه‌ك له جه‌نگ و هێرش كردن ده‌ستی پێكردووه بۆ سه‌ر ئه‌م خاكه له‌لایه‌ن هۆزه‌كانی ئه‌لكریتیه ؛ ئه‌م هۆزانه هه‌وڵیان ده‌دا ده‌ست به‌سه‌ر میصر دابگرن له‌ڕێگه‌ی ده‌ریاكانه‌وه كه له‌وڵاتی یونان و ئه‌و شوێنانه‌وه ده‌هاتن ؛ به‌ڵام به‌هۆی شكستیان بریاریاندا هێڕشه‌كانیان بگۆرن بۆ ولاتی كه‌نعان . ده‌ستیان كرد به زنجیره‌یه‌ك له هێرش بردن بۆ ئه‌م شوێنه و نیشته‌جێ بوون له كه‌ناراوه‌كانی یافا و غه‌ززه ؛ ئه‌م شوێنه ناونرا به فه‌له‌ستین وه‌ك نیسبه‌تێك بۆ ناوی هۆزی كه‌ریتی بالیستۆ كه به زمانی یۆنانی پێی ده‌وترێت ئه‌وانه‌ی له‌ڕێگه‌ی ده‌ریاوه هاتوون . دوای ماوه‌یه‌ك ئه‌م خه‌ڵكانه له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی كه‌نعان تێكه‌ڵ بوون و ناوی فه‌له‌ستین زاڵ بوو به‌سه‌ر گشت كه‌ناراوه‌كان و ناوه‌وه‌ی كه‌نعانیش ؛ پاشان كه‌نعانیه‌كان كه عه‌ره‌بن ئه‌مه‌یان قه‌بول نه‌بوو و سه‌رله‌نوێ وایان كرد كه دانیشتوانی ئم شوێنه ته‌نها عه‌ره‌ب بن . ڕووداوی تریان بریتیه له گه‌ییشتنی یه‌كێك له پێغه‌مبه‌ران – علیه السلام – بۆ خاكی كه‌نعان كه بریتیه له پێغه‌مبه‌ر ئیبراهیم – علیه السلام - ؛ كه له‌عیراقه‌وه كۆچ ده‌كات بۆ كه‌نعان ؛ پاشان كۆچ ده‌كات بۆ میصر پاشان دووباره ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ خاكی كه‌نعان پاشان ده‌چێت بۆ نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی شاری مه‌ككه‌ی پیرۆز پاشان ده‌گه‌ڕێته‌وه خاكی كه‌نعان كه ئێستا پێی ده‌وترێت فه‌له‌ستین . خوای په‌روه‌ردگار له‌خاكی كه‌نعان منداڵێكی به پێغه‌مبه‌ر ئیبراهیم به‌خشی به‌ناوی ئیسحاق له‌خێزانی یه‌كه‌می كه ناوی سارابوو ؛ وه پێغه‌مبه‌ر ئیسحاق – علیه السلام – كوڕێكی ده‌بێت به‌ناوی یه‌عقوب – علیه السلام – كه پێی ده‌وترێت ئیسرائیل واته به‌نده‌ی خوا ؛ كه هه‌موو به‌نی ئیسرائیلیه‌كانی كۆن ده‌درێنه پاڵ ئه‌و . له ساڵی 1751 ی پێش میلاد ئه‌و ساڵه‌ی پێغه‌مبه‌ر یه‌عقوب – علیه السلام – تیایدا له‌دایك بوو به گوێره‌ی مێژوو نووسان ئه‌وه سه‌ره‌تای به‌نی ئیسرائیلیه‌كانه . خوای په‌روه‌ردكار دوازده كوڕی به پێغه‌مبه‌ر یه‌عقوب به‌خشی له‌وانه پێغه‌مبه‌ر یوسف بوو – علیه السلام - ؛ كه سووره‌تێكی ته‌واو له‌قورئانی پیرۆزدا به‌شێوه‌یه‌كی دوور و درێژ باسی پێغه‌مبه‌ر یوسف و دایك و باوكی و براكانی ده‌كات ؛ وه كاتێك ده‌بێت به وه‌زیری دارایی میصر و داوا له‌باوكی و خانه‌واده‌كه‌ی ده‌كات كۆچ بكه‌ن له‌كه‌نعانه‌وه بۆ میصر به‌هۆی بڵاوبوونه‌وه‌ی وشكه ساڵی . پێغه‌مبه‌ر یوسف – علیه السلام – خانه‌واده‌كه‌ی له‌وڵاتی میصر هێشته‌وه له‌دوای لێخۆشبوونی له سته‌می براكانی كه به‌بێ تاوان خستیانه ناو بیر و سته‌می زۆریان لێكرد . له‌دوای رۆییشتنی چه‌ندین ساڵ له‌م وڵاته مانه‌وه و به‌نی ئیسرائیلیه‌كان ژماره‌یان رۆژ به‌رۆژ زیادی ده‌كرد هه‌تا سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر موسی – علیه السلام - . ئینجا ڕووداوێكی تر ده‌ستی پێكرد كه بریتیه له ده‌رچوونی پێغه‌مبه‌ر موسی – علیه السلام – له گه‌ڵ به‌نی ئیسرائیلیه‌كان له وڵاتی میصر له‌ترسی سته‌می فیرعه‌ون . ئه‌م ڕووداوه له‌سه‌رده‌می ره‌مسییسی دووه‌م بووه ؛ وه له‌ریوایه‌ته‌كانی تردا هاتووه له‌سه‌ر ده‌می مرنیبتاح بووه . پێغه‌مبه‌ر موسی – علیه السلام – له‌گه‌ڵ به‌نی ئیسرائیلیه‌كان له وڵاتی میصر ده‌رده‌چن به‌ره‌و وڵاتی كه‌نعان به‌ڵام گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ وڵاتی كه‌نعان زۆر قوڕس و ئه‌سته‌مه . دوای رزگاربوونیان له‌ده‌ستی فیرعه‌ون و په‌ڕینه‌وه‌یان له‌ده‌ریاكه و خنكان و له‌ناو چوونی فیرعه‌ون و جوندیه‌كانی ده‌كه‌ن به بیابان كه پێی ده‌وترێت بیابانی سیناء ؛ نزیكه‌ی چل ساڵ له‌م بیابانه ده‌مێننه‌وه و ناتوانن بچنه ناو خاكی فه‌له‌ستینه‌وه هه‌تا دوای مردنی پێغه‌مبه‌ر موسی – علیه السلام - . پاشان پێغه‌مبه‌ر یوشع بن نون – علیه السلام – ده‌بێت به پێغه‌مبه‌ریان و ده‌یانبات به‌ره‌و فه‌له‌ستین و ده‌یان گه‌یه‌نێت به ئه‌ریحا ؛ فه‌له‌ستین ئه‌وكات دوازه قازی حوكمیان تیادا ده‌كرد پاشان تاڵوت حومی تیادا كرد پاشان سه‌رده‌می پادشایه‌تی هات كه له‌وانه پێغه‌مبه‌ر داود بوو – علیه السلام – نزیكه‌ی ( 1004 ) ساڵ پێش میلاد ؛ پێغه‌مبه‌ر دواد – علیه السلام – سه‌ركه‌وتووبوو له كۆكردنه‌وه‌ی به‌نی ئیسرائیلیه‌كان جارێكی تر و كۆتایی هێنا به‌ناكۆكیه‌كان و جه‌نگه‌كانی نێوانیان وه توانی یه‌بوسیه‌كان بشكێنێت ؛ وه ده‌وڵه‌تێك دابمه‌زرێنێت له خاكی كه‌نعانیه عه‌ره‌به‌كان . خاكی كه‌نعان به‌م شێوه‌یه بوو هه‌تا سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ر سوله‌یمانی كوری پێغه‌مبه‌ر داود – علیه السلام - ؛ به‌ڵام له‌دوای مردنی پێغه‌مبه‌ر سوله‌یمان – علیه السلام – ناكۆكی گه‌ڕایه‌وه نێوان جوله‌كه‌كان و ئه‌م خاكه‌یان دابه‌ش كرد بۆ دوو به‌ش ؛ شانشینی یه‌هوذا له قودس بوو ؛ وه شانشینی ئیسرائیل له سامیره بوو . له‌نێوان ئه‌م دوو شانشینه جه‌نگ دروست بوو ؛ هه‌ریه‌ك له‌م دوو شانشینه داوای یارمه‌تیان كرد له پادشانی ولاتی میصر وه ئه‌وه‌ی تریان داوای یارمه‌تی كرد له ئاشوریه‌كان ؛ پادشای میصر ( شیشنگ)ئه‌م ناكۆكیه‌ی به‌هه‌ل زانی و هێرشی كرد و ئه‌م خاكه‌ی داگیر كرد ؛ پاشان ئاشوریه‌كانیش هێرشیان كرد و ته‌واوی خاكی كه‌نعانیان داگیر كرد ؛ وه سه‌رانه‌یان له‌سه‌ر واجب كردن ؛ وه ئه‌وكات قه‌یران و ناخۆشی زۆر بۆ خه‌ڵكی ئیسرائیل دروست بوو ؛ وه زۆربه‌ی دیله‌كانیان نێردران بۆ عیراق . پاشان مه‌لیك نه‌بوخه‌تنه‌صه‌ری كلدانی هێرشی كرد بۆ فه‌له‌سین و توانی ده‌ست به‌سه‌ر قودس دابگرێت ؛ پاشان هه‌ندێك له جوله‌كه‌كان هه‌وڵیاندا شورش بكه‌ن دژی ئه‌م پادشایه به‌لام سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون و ئه‌م پادشایه قودسی وێران كرد ؛ وه هه‌موو شوێنه‌وارێكی وێران كرد له به‌نی ئیسرائیلیه‌كان . ئینجا فه‌له‌ستین بوه‌وه به كه‌نعانی عه‌ره‌بی و كۆچی عه‌ره‌به‌كان ده‌ستی پێكرد بۆ ئه‌م شوێنه له سوریا و نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی . به‌م شێوه‌یه ده‌وله‌تی جوله‌كه له فه‌له‌ستین نه‌ما كه ته‌نها چوار قه‌رن له‌م خاكه حوكم ڕان بوون ؛ له‌م كاته‌وه نزیكه‌ی دوو هه‌زار ساڵ شانشینێك نه‌بووه به‌ناوی ئیسرائیل ؛ به‌ڵام هه‌ولی زۆریان داوه بۆ ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی ئه‌م خاكه هه‌تا ده‌ستیان به‌سه‌رداگرت به‌هه‌ماهه‌نگی وڵاته‌كان وه‌ك ئێستا ده‌یبینین . ئه‌مه‌ی باسكرا گێڕانه‌وه‌ی زۆرینه‌ی مێژوو نووسه‌كانه . له‌كۆتایی ئه‌م باسه‌دا پرسیار ده‌كه‌ین و ده‌ڵێین ئایه خاكی كه‌نعان كه ئێستا پێی ده‌وترێت فه‌له‌ستین خاكی عه‌ره‌به‌كانه یان خاكی جگه له‌وانه ؟ وه‌رگێڕانی : مامۆستا هه‌ڵگورد مسته‌فا گه‌ڵاڵه‌یی . 1 / 11 / 2023 م |
