|
فەرموودەعه‌قیده - بیروباوەڕی ڕاستڕوونکردنەوەی شەرعیبەهەشت و دۆزەخبیدعە و داهێنراوەکانبابەتی گشتی + وته‌ی زانایان و دانایان پەروەردە و خێزانبابەتی عەرەبیتاوان و حەرامکراوەکاننزا و پاڕانەوەژیاننامه و ڕووداو و بەسەرهاتەکانمانگی ره‌مه‌زانگۆشەی فه‌توا
|
هه‌ندێك له‌و كارانه‌ى كه مووسڵمان له‌سه‌رى سزا ده‌درێت له‌ناو گۆڕدا هه‌ندێك له‌و كارانه‌ى كه مووسڵمان له‌سه‌رى
سزا ده‌درێت له‌ناو گۆڕدا(1) يه‌كه‌م : درۆكردن وپشت گوێ خستن و له‌بيرچوونه‌وه‌ى
قورئان و نوستن له نويژه فه‌رزه‌كان دا و زيناكردن سووخواردن . له (سه‌مره‌ى كوڕى جوندب) ه‌وه (ڕه‌زای
خوای لێبێت) (ده‌فه‌رموێت : زۆرجار پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) به هاوه‌ڵانى
ده‌فه‌رموو : ((هل رأى أحد منكم [ الليلة] رؤيا ؟)) واته : كه‌س له ئێوه ئه‌مشه‌و
خه‌وى بينيوه ـ دياره هه‌ركه‌سێك خه‌وى ببينيايه ده‌يگێڕايه‌وه بۆ پێغه‌مبه‌ر(صلی
الله علیه وسلم) ئه‌ويش بۆى لێك ده‌دايه‌وه
ـ به‌ره‌به‌يانێك بوو بۆى گێڕاينه‌وه‌و فه‌رمووى: ((أتانى الليلة آتيان)) له ڕيوايه‌تێكى
تردا [ رجلان] واته : ئه‌م شه‌و دووپياو
هاتن بۆ لام هه‌ڵيانساندم ـ وه هه‌ر دوو ده‌ستيان
گرتم ووتيان : وه‌ره له‌گه‌ڵماندا تا گه‌ياندميانه خاكى پيرۆز له‌وێ گه‌يشتين به
پياوێك پاڵ كه‌وتبوو يه‌كێك به سه‌ريه‌وه بوو تاشه به‌ردێكى به ده‌سته‌وه بوو
ده‌يكێشا به كه‌لله‌ى سه‌ريدا و به‌رده‌كه به‌رز ده‌بووه‌و ده‌ڕۆى له‌سه‌ختى پياكێشانيدا،
سه‌رى دوو كه‌رت ده‌كرد وه خوێنى لێ ده‌ر ده‌چوو وه كه‌لله‌ى سه‌رى ده ته‌قاند به
به‌رده‌كه و ئه‌و پياوه‌ش ده‌چوو به‌رده‌كه‌ى
ده‌هێنايه‌وه و ئه‌ويش كه‌لله‌ى سه‌رى وه‌كو خۆى لێ ده‌هاته‌وه ، ديسانه‌وه ده‌يكێشايه‌وه
به سه‌ريدا و به‌م شێوه‌يه له سه‌ر يه‌ك ئه‌م لێ دانه‌ى دووباره ده‌كرده‌وه ده‌فه‌رموێت : ووتم (سبحان الله) ئه‌وه
چى يه؟ ئه‌م دوانه چين ؟ پێ يان ووتم : بڕۆ بڕۆ…تا گه‌يشتين به پياوێك له‌سه‌ر پشت
كه‌وتبوو يه‌كێكيش به‌سه‌ر سه‌ريه‌وه وه‌ستابوو، قولاپێكى ئاسنى به‌ده‌سته‌وه بوو
ده‌يكردبه لاشه‌ويلگه‌يدا و هه‌ڵيده‌قڵيشاند تاكو پشته سه‌رى وه قولاپه ئاسنه‌كه‌ى
ده‌كرد به‌لووت و چاويدا تاكو پشته سه‌رى هه‌ڵيده‌قڵيشاند پاشان ئه‌يخسته سه‌ر ئه‌ولاى
ترى به‌هه‌مان شێوه چى له‌و لايه‌ى ترى كردبوو ئه‌و لايه‌شى وا لێ ده‌كرد ، تا لايه‌كى
وا لێ ده‌كرد لاكه‌ى ترى چاك ده‌بۆوه وه به‌رده‌وام ئه‌م لاو ئه‌ولاى هه‌ڵده‌قڵيشاند
و ئه‌مه‌ى دووباره ده‌كرده‌وه ، پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووى : ووتم
ئه‌وه چى يه‌ئه‌م دوانه‌چين ؟ پێيان ووتم بڕۆ بڕۆ. ڕۆيشتين تاكو گه‌يشتينه جێگه‌يه‌ك
وه‌كو ته‌نوور وابوو سه‌ره‌وه‌ى فراوان بوو وخواره‌وه‌ى ته‌سك بوو له ژێره‌وه ئاگريان
پێوه ده‌نا كه سانێكى تێدا بوون.ئه‌و ئاگره گه‌وره‌يان له‌ژێره‌وه بۆ ده‌هات به‌رز
ده‌كرانه‌وه تاكو سه‌ره‌وه وه‌خته‌بوو له ته‌نووره‌كه بێنه ده‌ره‌وه و ده‌ستيان
ده‌كرد به هاوار هاوار و ده‌نگه ده‌نگ منيش له ته‌نووره‌كه نزيك بوومه‌وه ته‌ماشاى
ناوه‌كه‌يم كرد بينيم پياوانێك و ئافره‌تانێكى
ڕووتى تيابوو كه ئه‌و گڕه‌گه‌وره‌يان بۆ ده‌هات
ده‌ستيان ده‌كرد به هاوار هاوار و ئه‌وه‌ش دووباره ده‌بووه ووتم ((سبحان الله))
ئه‌ى ئه‌مانه چين؟ پێ يان ووتم بڕۆ بڕۆ، ڕۆيشتين تاكو گه‌يشتينه ڕووبارێكى سوور وه‌ك
خوێن وابوو ته‌ماشام كرد له سه‌ر قه‌راغى ئه‌و ڕووباره يه‌كێك دانيشتووه و به‌ردێكى
يه‌كجار زۆرى لاى خۆى كۆكردۆته‌وه و كابرايه‌كيش له ناو رٍووباره‌كه‌دا مه‌له‌ى ده‌كرد
هه‌تا زۆر ماندوو ده‌بوو كه ئه‌گه‌يشته ڕۆخى ڕووباره‌كه لاى ئه‌و پياوه ده‌مى ده‌كرده‌وه
و ئه‌و پياوه‌ش يه‌ك به‌ردى زلى ده‌كرده ناو ده‌ميه‌وه و ئه‌وه‌نده‌ى تر قورس ده‌بوو
هه‌ر به‌و شێوه‌يه مه‌له‌ى ده‌كردله‌و ڕوباره‌دا تا ماندو ده‌بوو كه ماندووش ده‌بوو
ده‌هاته‌وه و ئه‌و پياوه‌ش به‌ردێكى ترى ده‌خسته ناو ده‌ميه‌وه به‌و شێوه‌يه به‌رده‌وام
ده‌بوو وه منيش ووتم ئه‌ى ئه‌مه‌يان چى يه ؟ پێ يان ووتم بڕۆ بڕۆ.. تا گه‌يشتينه
پياوێكى ڕوخسار ناشرين ئاگرێكى له نزيكه‌وه بوو ئاگره‌كه‌ى زياتر جۆشده‌دا بۆ ئه‌وه‌ى زياتر گڕ بسێنێت و بڵێسه بدات وه به
چوارده‌وريدا هه‌ڵده‌سوڕا ، ووتم ئه‌ى ئه‌مه
كێ يه ؟ ووتيان بڕۆ بڕۆ … ده‌فه‌رموێت ڕۆيشتين
تا گه‌يشتينه باخێكى يه‌كجار سه‌وز پڕبوو له هه‌موو گوڵ وگوڵزارێكى به‌هار، له ناو
باخه‌كه‌دا دارێكى يه‌كجار گه‌وره‌ى تيابوو له بنى داره‌كه پياوێكى به‌ته‌مه‌نى باڵ به‌رزى
تيابوو ئه‌وه‌نده به‌رز بوو سه‌رى
ديار نه‌بوو له‌ئاسماندا ، له چوارده‌ورى ئه‌و پياوه ژماره‌يه‌كى يه‌كجار زۆر منداڵ
هه‌بوو كه له ژيانمدا ژماره‌ى زۆرى وام نه‌ديبوو پێم ووتن ئه‌مه چى يه ؟ ووتيان بڕِۆ بڕۆ ، ڕۆيشتم له گه‌ڵياندا تا گه‌يشتمه باخێكى يه‌كجار
گه‌وره له‌وه گه‌وره‌ترم نه‌ديووه جوانترو ڕازاوه‌تربێت، پێيان ووتم : به‌رز به‌ره‌وه
وه له داره‌كه به‌رزيان كردمه‌وه ، بردميانه ناو خانوويه‌كه‌وه شوێنى وا هه‌رگيز
خۆشم نه‌ديوه له ژيانمدا پياوى به‌ته‌مه‌ن و گه‌نج وئافره‌ت و مناڵى تيا بوو پاشان
ده‌ريان كردم له‌وێ و زياتر به‌رزيان كردمه‌وه له داره‌كه و گه‌ياندميانه جێگه‌يه‌كى
له‌وه خۆشتر پياوى پيرو گه‌نجانێكى لێ بوو به‌رز بوومه‌وه تێيدا) أخرجه : البخارى
في ((الصحيح)) (1386) (وه ئه‌وانيش هاتن له گه‌ڵمدا تا گه‌يشتينه شارێك كه ديواره‌كانى له خشتى ئاڵتون و زيو درووست كرابوو چووينه ده‌رگاى
شاره‌كه‌و له ده‌رگامان دا و داواى چوونه ژووره‌وه‌مان كرد و چووينه ژووره‌وه بينيمان
پياوانێك ده‌هاتن به‌ره‌و ڕوومان نيوه‌ى لاشه‌يان زۆر جوان بوو وه نيوه‌كه‌ى تريان
زۆر ناشرين بوو ئه‌و دووانه‌ى له‌گه‌ڵمدا بوون پێ يان ووتن: بڕۆن خۆتان بخه‌نه ئه‌و
ڕووباره‌وه ، ته‌ماشام كرد ڕووبارێكه له به‌رده‌مانه‌وه ده‌ڕوات ئه‌و ڕووباره
يه‌كجار سپى يه‌كى تۆخ بوو ئه‌وان چوون خۆيان خسته ناو ئاوه‌كه‌وه و پاشان له ئاوه‌كه
هاتنه ده‌رێ و هاتنه‌وه بۆ لامان ئه‌و پيسى
و ناشرينيه‌يان له‌سه‌ر نه‌مابوو يه‌گجار جوان بووبوون ئينجا پێيان ووتم : ئه‌مه به‌هه‌شتى
عه‌دنه [ كه يه‌كێكه له‌به‌هه‌شته فراوانه‌كان ] ئائه‌وه جێگه‌ى تۆيه . پێغه‌مبه‌ر(صلی
الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت كه ته‌ماشام
كرد و چاوم به‌رز كرده‌وه كۆشكێكى گه‌وره‌م بينى
وه‌ك په‌ڵه هه‌ورێكى سپى گه‌وره دياربوو ديسان ووتيان ئائه‌وه جێگه‌ى تۆيه
منيش ووتم ده‌ڕێگه‌م بده‌ن با بچمه ناوى ، ووتيان: ئێستا نه‌خێربه‌ڵام تۆ ده‌چيته
ناوى جارێ هه‌ندێك له‌ته‌مه‌نت ماوه له ژياندا ته‌واوى ده‌كه‌ى پاشان ده‌چيته ناوى،
ئينجا پێم ووتن له سه‌ره‌تاى ئه‌م شه‌وه‌دا شتى يه‌گجار سه‌يرم بينى ئه‌وانه چى بوون
؟ پێيان ووتم : به‌ڵى ئێستا پێت ڕاده‌گه‌يه‌نين : پياوى يه‌كه‌م كه بينيت تاشه به‌رده‌كه‌ى
ده‌كێشرا به‌سه‌ريدا ئه‌وه پياوێك بوو قورئانى له‌به‌ر ده‌كردو له بير خۆى ده‌برده‌وه
يان به شه‌و قورئانى وه‌رده‌گرت و به ڕۆژ كارى پێ نه‌ده‌كرد وه ده‌خه‌وت و نوێژه
فه‌رزه‌كانى ده‌چواند. ئه‌وه حاڵى ده‌بێت تا ڕۆژى قيامه‌ت) (واته له ژيانى به‌رزه‌خدا).وه
ئه‌و پياوه‌ى كه قولاپ له شه‌ويلگه و لوت و چاوى ده‌چه‌قێنراو هه‌ڵده‌قليشێنرا هه‌تا
پشته‌ملى ئه‌وه كابرايه‌كى درۆزن بوو پڕ و پاگنده‌ى درۆى بڵاوده‌كرده‌وه، وه ئه‌و
درۆيه له‌وه‌وه بڵاوده‌بۆوه ده‌گه‌يشته شوێنانى دوور به‌و شێوه‌يه‌ى لێ ده‌كرێت
تا ڕۆژى قيامه‌ت ، وه ئه‌و پياوان و ئافره‌تانه‌ى ڕووت بوون كه بينيتن له‌و جێگه‌يه‌دا
بوون وه‌كو ته‌نوور ئه‌وانه زيناكار بوون ،وه ئه‌و پياوه‌ى له‌ناو ڕووباره‌كه مه‌له‌ى
ده‌كرد و به‌رد ده‌خرايه ناو ده‌مى سوو خۆر
بووه له ژيانيدا ،وه ئه‌و ڕوخسار ناشرينه‌ى كه ئاگره‌كه‌ى كردبۆوه و به چوارده‌ورى
دا ده‌هات بۆ ئه‌وه‌ى نه‌كوژێته‌وه و بڵێسه‌ى
پێ ئه‌دا ئه‌وه ماليكى لێپرسراوى ده‌رگاوانى
دۆزه‌خه، وه ئه‌و پياوه‌باڵا به‌رزه‌ى ژێر داره‌كه ئه‌وه ئيبراهيم (عليه السلام)
بوو، وه ئه‌و منداڵانه‌ش منداڵى خه‌ڵكى بوون ،[له ڕيوايه‌تێكى تردا: هه‌ندێك له
موسوڵمانان ووتيان ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا : منداڵى موشريكه‌كانيش ، ئه‌ويش فه‌رمووى:
به‌ڵێ] . وه يه‌كه‌م ماڵ كه چوويته ناوى ئه‌وه جێگه‌ى باوه‌ڕدارانه به گشتى،
وه ماڵى دووه‌م كه بينيت له جێگه‌ى يه‌كه‌م خۆشتر بوو جێگه‌ى شه‌هيدانه ، وه ئه‌و
پياوانه‌ى كه بينيتن لايه‌كيان پيس و ناشرين بوو وه لاكه‌ى تريان جوان بوو ئه‌وانه
كارى چاكه‌يان تێكه‌ڵ به كارى خراپه كردبوو خواى گه‌وره له هه‌موو گوناهه‌كانيان
خۆش بووه ، وه منيش (جبريل)م وه ئه‌ويش
(ميكائيل)ه) أخرجه : البخارى في ((الصحيح)) (1386ـ7047) دووه‌م : زمان پيسى وباسى پاشه‌مله‌و گواستنه‌وه‌ى
قسه له‌نيوان خه‌ڵكيدا بۆ تێكدانى نێوانيان و خۆ پاك ڕانه‌گرتن له ميز. ئيبن و عه‌باس (ڕه‌زای خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێت:(پێغه‌مبه‌ر(صلی
الله علیه وسلم) به‌لاى دوو گۆڕدا تێپه‌ڕى
و فه‌رمووى ((إنهما يعذبان وما يعذبان فى كبير ، بلى إنه كبير أما أحدهما فكان يمشى
بالنميمة وأما الآخر فكان لايستتر من بوله..)) أخرجه : البخارى في ((الصحيح))
(218) ، ومسلم في ((الصحيح)) (292). واته:
ئه‌و دوانه ئێستا سزا ده‌درێن له‌سه‌ر شتێكى بچوك به‌لاى ئێوه‌وه به‌ڵام له ڕاستيدا
گه‌وره‌يه... يه‌كێكيان دوو زمانى ده‌كرد و ئه‌وى تريان خۆى په‌نانه‌ئه‌دا له‌كاتى
ميزكردندا و له پێش چاوى خه‌ڵكى ميزى ده‌كرد .له ڕيوايه‌تێكى تردا : ((... أما أحدهما
فكان يغتاب الناس وأما الآخر فكان لا يتأذى من البول...) أخرجه : البخارى في ((الأدب
المفرد)) (735) ، وإبن أبى الدنيا في ((الصمت)) (176) وقال محققه : حديث صحيح، صححه
لغيره الشيخ الألباني في ((صحيح الأدب المفرد)) (564) . واته:
يه‌كێكيان غه‌يبه‌تى خه‌ڵكى ده‌كرد و ئه‌وى تريان له پاشه ميز خۆى نه‌ده‌پاراست
. (ئيبن عه‌باس) (ڕه‌زای خوای لێبێت) : گێڕاويه‌تى يه‌وه كه پێغه‌مبه‌ر(صلی الله
علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى: ((عامة عذاب القبر فى البول فاستنزهوا من البول ...)) أخرجه
: البزار في ((المسند)) (243) ، والطبراني في ((المعجم الكبير)) (11120) ، والحاكم
في ((المستدرك)) (1/183) ، والدار القطنى في ((السنن)) (1/128) رقم (460) وقال : لابأس به ـ وقال محققه : إسناده
حسن ، وصحح اسناده الحافظ في ((بلوغ المرام)) صفحة (32) ، وقال البوصيري في ((مختصراتحاف
السادة المهره) (492): إسناده حسن، وصححه الشيخ الألباني في ((صحيح الترغيب والترهيب))
(152)، وفي ((صحيح الجامع)) (3866). واته : زۆربه‌ى سزاى گۆڕ به‌هۆى ميزه‌وه‌يه ، كه‌واته
خۆتان پاك ڕابگرن له ميز . (أبو هريره) (ڕه‌زای خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێت : له خزمه‌ت
پێغه‌مبه‌ر دا بووين (صلی الله علیه وسلم) تێپه‌ڕين به‌لاى دوو گۆڕدا ، پێغه‌مبه‌ر(صلی
الله علیه وسلم) وه‌ستا و ئێمه‌ش وه‌ستاين له خزمه‌تيدا سه‌يرى ئه‌و دوو گۆڕه‌ى
كردو ڕه‌نگى تێك چوو وه له‌شى هاته له‌رزه‌هه‌تا كراسه‌كه‌ى سه‌ر ده‌ستى هاته له‌رزه
، ووتمان ئه‌ى پێغه‌مبه‌ر خوا (صلی الله علیه وسلم) بۆ وات لێ هات ؟ فه‌رمووى :
(ئه‌وه‌ى من گوێم لێ يه ئێوه‌ش گوێتان لێ يه؟ ووتيان: چيت گوێ لێ يه ئه‌ى پێغه‌مبه‌ر
خوا (صلی الله علیه وسلم) ؟ فه‌رمووى:(( هذان رجلان يُعذبان في قبورهما عذاباً شديداً
في ذنب هيّنٍ )) . واته: ئه‌وه دوو پياون سزاده‌درێن له گۆڕه كانيان دا به سزايه‌كى
توند له‌سه‌ر تاوانێكى سووك . ووتمان : له‌سه‌ر چ تاوانێك ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلی
الله علیه وسلم)؟ فه‌رمووى : (( كان أحدهما لايستنزهُ من البول وكان الأخر يؤذي الناس
بلسانهِ ويمشي بينهم بالنميمة )) واته: يه‌كێكيان خۆى له ميز پاك ڕانه‌ده‌گرد، وه
ئه‌وى تريان ئازارى خه‌ڵكى ده‌دا به زمانى و جوێنى پێده‌دان ، وه جگه له‌وه‌ش دوو
زمانى له نيوانياندا ده‌كرد...) أخرجه : إبن حبان في ((الصحيح)) (824) وقال محققه
: إسناده صحيح ، وصححه الشيخ الألباني في ((صحيح الترغيب والترهيب)) (157). سێهه‌م : نوێژ كردن به‌بێ ده‌ست نوێژ و
سه‌ر نه‌خستنى سته‌م لێكراو: (ئيبن و مه‌سعود) (ڕه‌زای خوای لێبێت)ده‌يگێڕێته‌وه
له پێغه‌مبه‌ره‌وه(صلی الله علیه وسلم) كه فه‌رموويه‌تى: (فه‌رمان درا يه‌كێك
له به‌نده‌كانى خودا سه‌د شه‌لاقى لێبدرێت له گۆڕه‌كه‌يدا ئه‌و مردووه به‌رده‌وام
ده‌پاڕايه‌وه تا بۆى كرا به‌يه‌ك شه‌لاق كه لێى درا گۆڕه‌كه‌ى هه‌رهه‌موو كڵپه‌ى
كردوو گڕى تێبه‌ڕبوو كاتێ كابرا هۆشى هاته‌وه خۆى ، ووتى بۆچى ئه‌م يه‌ك جه‌ڵده‌تان
لێدام ؟ ووتيان: (( إنك صليت صلاة واحدة بغير طهور ومررت على مظلومٍ فلم تنصره )) واته:چونكه
تۆ ته‌نها يه‌ك نوێژت كرد به‌بێ ده‌ست نوێژ، وه‌به‌لاى ئاده‌ميزادێكى سته‌م لێكراودا
ڕه‌ت بوويت و سه‌رت نه‌خست ، وه سته‌مت لێ دوور نه‌خسته‌وه .) أخرجه: الطحاوى في
((مشكل الآثار)) (4/23) ،وصححه الشيخ الألباني في ((السلسلة الصحيحة)) (2774) . چواره‌م : قسه‌كردن به‌بى شاره‌زايى له‌باسێكدا (إشارة الى الآية الكريمة: ( وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولَئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا ) (لإسراء: ٣٦))، وه به‌درۆخستنه‌وه‌ى ئه‌وى كه‌چاو ده‌يبينێ و گۆێ ده‌بيبيستێ ، وه ڕۆژووشكاندن پێش كاتى خۆى ، وه ئه‌و دايكانه‌ى منداڵه‌كانيان بێ به‌ش ده‌كه‌ن له‌شيرى خۆيان . (ئه‌بى ئومامه) (ڕه‌زای خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێت
: (پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) دواى نوێژى به‌يانى هاته ناومان فه‌رمووى : ئه‌مشه‌و
خه‌وێكم بينى ڕاست و ڕه‌وايه لێ ى به ئاگابن و تێى بگه‌ن له خه‌ومدا پياوێك هات
ده‌ستى گرتم و دواى خۆى خستم تا گه‌ياندمى يه به‌رده‌م شاخێكى به‌رزو هه‌ڵدێر ، پێ
ى ووتم سه‌ر كه‌وه ووتم ناتوانم ، ووتى بۆت ئاسان ده‌كه‌م ، ده‌فه‌رموێت: هه‌ر پێ
يه‌كم ده‌نايه شوێنێكى شاخه‌كه زۆر به‌رز ده‌بوومه‌وه و هه‌ر پێ يه‌كى ترم داده‌نا
زۆرتر به‌رز ده بوومه‌وه تا گه‌يشتمه لووتكه‌ى شاخه‌كه پاشان به‌ڕێكه‌وتين گه‌يشتين
به پياوانێك و ئافره‌تانێك كه ده‌ميان له هه‌موولايه‌كه‌وه هه‌ڵقليشێنرابوو ، ووتم
ئه‌وانه كێن؟ ووتى : ئه‌وانه كه‌سانێكن كه به‌بێ زانيارى و شاره‌زايى له خۆيانه‌وه
باسى شت ده‌كه‌ن (والله أعلم). پاشان ڕۆيشتين و تێپه‌ڕين به‌لاى كۆمه‌ڵێكى تردا له
پياوان و ئافره‌تان كه بزمار ومێخ دا كوترا
بوو به‌چاو وگوێياندا ، ووتم : ئه‌ى ئه‌وانه كێن ؟ ووتى : ئه‌وانه‌ن كه درۆيان كردووه‌و
ئه‌وه‌ى به چاوى خۆيان نه‌يان ديوه ده‌ڵێن: به‌چاوى خۆمان بينيومانه ، وه ئه‌وه‌ى
به گوێ ى خۆيان نه‌يان بيستوه ده‌ڵێن : به گوێى خۆمان بيستمان و گوێمان لێ بوو.
پاشان ڕۆيشتين تا گه‌يشتينه لاى ئافره‌تانێك كه به پاژنه‌ى پێ هه‌ڵواسرابوون سه‌ريان
به‌ره‌و خوار كرابوو، مار ئه‌هات و گازى له مه‌مك وسه‌رسنگيان ده‌گرت ووتم: ئه‌وانه
كێن ؟ ووتى: ئه‌و دايكانه‌ن كه منداڵه‌كانيان بێبه‌ش ده‌كه‌ن له‌شيرى خۆيان، ده‌فه‌رموێت
پاشان له‌وێوه تێپه‌ڕين و ڕۆيشتين تا گه‌يشتين به پياوانێك و ئافره‌تانێك كه به
پاژنه‌ى پێ هه‌ڵواسرابوون لێويان هه‌رهه‌مووى هه‌ڵقڵيشێنرابوو خوێنى لێ ده‌هاته خوارێ
سه‌ر به‌ره‌و خوار كرابوون و زمانيان ده‌برد بۆ لستنه‌وه‌ى قوڕاوێكى ڕه‌شى كه‌م له
به‌رده‌مياندابوو تالێى بخۆنه‌وه، ووتم ئه‌وانه كێن ؟ ووتى : ئه‌وانه كه‌سانێكن
كه ڕۆژووه‌كانيان پێش كاتى ڕۆژوو شكاندن ده‌شكێنن . پاشان ڕۆيشتين تا گه‌يشتين به پياوان و ئافره‌تانێك كه
زۆر ئاوسابوون وه ڕوخسار وپۆشاكيان زۆر ناشرين بوو و بۆگه‌نيان وه‌ك بۆنى زێراب پيس
بوو، ووتم: ئه‌وانه كێن ؟ ووتى: ئه‌وانه زينا كارانن له پياوان وئافره‌تان، پاشان
به‌ڕێ كه‌وتين تا گه‌يشتين به كۆمه‌ڵيكى تر كه له‌وانه زياتر ئاوسابوون و بۆنيان
ناخۆشتر بوو، ووتم: ئه‌ى ئه‌وانه كێن ؟ ووتى : ئه‌وانه مردووانى كافرانن ،پاشان به‌ڕى
كه‌وتين وله دووره‌وه دووكه‌ڵێكى زۆرمان
بينى وگوێمان له هاوار و گريان بوو وه ده‌نگێكى زۆر گه‌وره‌مان گوێ لێ بوو
، ووتم ئه‌وه چى يه؟ ووتى: ئه‌وه لووره
لوورى ئه‌هلى دۆزه‌خن سزا ده‌درێن پاشان تێپه‌ڕين به‌لاى پياوانێكدا له ژێر سێبه‌رى
دره‌ختێكدا نووستبوون، ووتم: ئه‌وانه كێن ؟ ووتى : ئه‌وانه مردوانى موسوڵمانانن،پاشان
ڕۆيشتين وتێپه‌ڕين به‌لاى منداڵانێكى كوڕو كچى زۆر ، ومنداڵه‌كان يارييان ده‌كرد له
نێوان دوو ڕووباردا ، ووتم: ئه‌وانه كێن ؟ فه‌رمووى : ئه‌وانه جگه‌رگۆشه‌وكۆرپه‌ى
موسوڵمانانن كه به منداڵى مردوون و ئيبراهيم
(عليه السلام)له‌وێ دايه‌نگاو سه‌رپه‌رشتيان ده‌كات . پاشان تێپه‌ڕين به‌لاى پياوانێكدا
ڕوخساريان زۆر جوان بوو جل و پۆشاكى زۆر جوانيان له‌به‌ردا بوو بۆنيان زۆر خۆش بوو ده‌م و چاويان وه‌كو په‌ڕه‌ى
سپى وابوو ، ووتم: ئه‌وانه كێن ؟ ووتى: ئه‌وانه ڕاست گۆيان و پياو چاكان و شه‌هيده‌كانن
، پاشان ڕۆيشتين و ، تێپه‌ڕين و به‌لاى سێ
كه‌س دا دانيشتبوون شه‌رابى پاك و خاوێنيان ده‌خوارده‌وه و قسه‌ى شيرينيانده‌كرد،
ووتم: ئه‌وانه كێن ؟ ووتى : ئه‌وانه: (زه‌يدى كوڕى حاريسه و ئيبن وڕه‌واحه و جه‌عفه‌ر)ن
، وويستم بچم بۆ لايان ، ووتى: بۆسته له جێ ى خۆت پاشان به‌رزكرامه‌وه بۆ شوێنێكى
به‌رزو سه‌رم به‌رز كرده‌وه بينيم سێ كه‌س له ژێر سێبه‌رى عه‌رش دان شه‌رابيان ده‌نۆشى،
ووتم: ئه‌وانه كێن؟ ووتى: ئه‌وه باوه‌گه‌وره‌ته
ئيبراهيم و عيسا و موسايه چاوه‌ڕێى تۆ ده‌كه‌ن (عليهم السلام) وصححه الشيخ الألباني
في ((صحيح الترغيب والترهيب)) (995)) ، و(( الصحيحة)) (3951). پێنجه‌م : سزادانى مردوو به‌شين و واوه‌يلاكردن
له‌سه‌رى: چه‌نده‌ها فه‌رمووده هاتووه له‌باره‌ى سزادانى
مردوو به هۆى شين وشه‌پۆڕ واوه‌يلاكردن له‌سه‌رى له‌وانه: - 1ـ له (عومه‌رى كوڕى خطاب) ه‌وه (ڕه‌زای خوای لێبێت)
ده‌فه‌رموێت : پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووى : ((إن الميت يعذب ببعض بكاء أهله عليه..)) أخرجه
: البخارى في ((الصحيح)) (1287) ، والنسائي في ((السنن الكبرى)) (1976) . واته:
ئاده‌ميزادى مردوو سزا ده‌درێت به هه‌ندێ له شيوه‌ن و گريانى كه‌س و كارى له سه‌رى
. 2ـ له (موغيره‌ى كوڕى شوعبه) ه‌وه (ڕه‌زای خوای
لێبێت) : پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : ((من نيح عليه فإنه يعذب بما نيح عليه يوم القيامة))
أخرجه : البخارى في ((الصحيح)) (1291) ، ومسلم في ((الصحيح)) (2154) ، واللفظ له، وأحمد
في ((المسند)) (4/72) ، والبيهقى في ((السنن الكبرى)) (4/245) . واته: هه‌ركه‌سێك
شين و واوه‌يلا بكرێت له‌سه‌رى ، سزا ده‌درێت (واته مردووه‌كه) به‌هۆى ئه‌و شين و
واوه‌يلايه‌وه كه له‌سه‌رى كراوه له‌ڕۆژى قيامه‌تدا. 3ـ له (عومه‌رى كورِى خطاب)ه‌وه (ڕه‌زای خوای لێبێت):
پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى: ((الميت يعذب((فى قبره)) ببكاء الحى
عليه)) أخرجه : البخارى في ((الصحيح)) (1292)
. واته: مردوو سزا ده‌درێت له گۆڕه‌كه‌يدا به‌هۆى شين و هاوار و گريانى زيندوان له‌سه‌رى... 4 ـ له (عائيشه) ه‌وه (رضي الله عنها) ده‌فه‌رموێت:
پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووى: ((إن الله يزيد الكافر عذابا ببعض بكاء
الحى عليه )) أخرجه : البخارى في ((الصحيح)) (1286)، والشيخ الألباني في ((صحيح سنن
النسائي)) (1753). واته : خواى گه‌وره سزا له‌سه‌ر كافرى مردوو زياد ده‌كات له‌به‌ر
هه‌ندێ گريانى زيندوان له‌سه‌رى. وه هه‌ر له (عائيشه)ه‌وه (رضي الله عنها) ده‌فه‌رموێت
: (پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علیه وسلم) به‌لاى گۆڕى ئافره‌تێكى جوله‌كه‌دا تێپه‌ڕى كه
خزمانى به دياريه‌وه ده‌گريان ، پێغه‌مبه‌ر(صلی
الله علیه وسلم) فه‌رمووى...((إنهم ليبكون عليها وإنها لتعذب فى قبرها....)) أخرجه:
البخارى في ((الصحيح)) (1289) ، والنسائي في ((السنن)) (4/18)، وصححه الشيخ الألباني
في ((صحيح سنن النسائي)) (1751) . واته: ئه‌وانه
به‌سه‌ريه‌وه ده‌گرين ئه‌و گريانه‌ش بۆى ده‌بێت به سزا و سزاى ده‌درێت له گۆڕه‌كه‌يدا،
كه‌واته لێره‌دا مه‌به‌سته‌كه ته‌نها شين و واوه‌يلاو له خۆدان و ناڕه‌زايبوون و
ناسوپاس گوزارى خوايه، به‌ڵام گريانێكى كه‌م به‌بێ شين و واوه‌يلاو له خۆدان هيچ زيان و سزاى نابێت بۆ مردووه‌كه . پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم)ده‌فه‌رموێت :
(( إن الله لايعذب بدمع العين و لابحزن القلب و لكن يعذبُ بهذا وأشار إلى لسانه)) أخرجه:
البخاري (1304). واته:خواى گه‌وره سزاى كه‌سێك نادات له‌سه‌ر غه‌مگينى
دڵى يان فرمێسكى چاوى به‌ڵكو سزا ده‌دات له‌سه‌ر ئه‌مه‌و ((ده‌ستى ڕاكێشا بۆ زمانى)) پێغه‌مبه‌ر(صلی الله
علیه وسلم) له فه‌رمووده‌كه‌ى پێشوودا ده‌فه‌رموێت (به هه‌ندێ له گريانى زيندوانى
له‌سه‌ر نه‌ك هه‌موو گريانێك ، ئه‌و گريانه‌ى كه پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم)
ده‌فه‌رموێت له عومه‌ره‌وه (ڕه‌زای خوای لێبێت) : ((الميت يُعذب فى قبره بالنياحة عليه)) أخرجه:
النسائي في ((السنن)) (4/16) ، وصححه الشيخ الألباني في ((صحيح سنن النسائي))
(1749). واته: مردوو سزاده‌درێت له گۆڕه‌كه‌يدا
به‌شين و شه‌پۆڕ له‌سه‌رى . كه‌واته جۆره گريانێك شين و واوه‌يلاى تيا بێت و به‌ده‌نگى
به‌رزبێت ئه‌وه ده‌بێته‌ى هۆكارى سزادانى مردووه‌كه. زانايان سه‌باره‌ت به‌م گريانه
چه‌ندين جۆر ووته‌يان هه‌يه چونكه ڕوكه‌شى ئه‌م فه‌رمووده(صحيح) انه پێچه‌وانه‌يه
بۆ ئايه‌ته‌كه‌ى خواى گه‌وره كه ده‌فه‌رموێت ( أَلَّا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى
) (النجم: ٣٨ ) (واته : كه‌س گوناهى كه‌س هه‌ڵناگرێت ) زانايان فه‌رمويانه واتاى
ئه‌م فه‌رمووده (صحيح)انه‌به‌م جۆره ده‌بێت : يه‌كه‌م :- واتاكه‌ى ده‌قاوده‌ق وه‌ك خۆى وايه،
هه‌ركه‌س بگرى له‌سه‌ر مردوويه‌ك ئه‌وا مردووه‌كه سزا ده‌درێت ئه‌مه بۆ چوونى عومه‌رى
كوڕى خه‌تابه(ڕه‌زای خوای لێبێت). دووه‌م : - نه‌خێر به‌هيچ جۆرێك ئه‌و مردووه
به گريان له‌سه‌رى سزا نادرێت . سێ يه‌م : - كه ده‌فه‌رموێت (ببكاء) واته: حاڵه‌تى
گريانه‌كه...هه‌ركاتێ ئه‌وان بگرين له‌سه‌رمردووه‌كه
ئه‌و كاته سزا ده‌درێت ئه‌گه‌ر نه‌گرين سزا نادرێت. چواره‌م :- ئه‌و سزايه ته‌نها تايبه‌ته
به كافره‌كان ئه‌مه‌ش بۆچوونى عائيشه‌يه(رضى الله عنها). پێنجه‌م : - ئه‌و كه‌سانه‌ى شين و واوه‌يلا
ده‌كه‌ن ، به خوو بۆ دواى مردنيان و به پێويستى ده‌زانن ، ئه‌مه‌ش بۆچوونى بوخاريه. شه‌شه‌م : - ئه‌و كه‌سانه‌ن وه‌سيه‌تيان
كردووه كه شين و واوه‌يلايان بۆ بكرێت له دواى مردنيان . حه‌وته‌م : ـ ئه‌و كه‌سانه ده‌گرێته‌وه كه زانيويانه
شين و واوه‌يلايان بۆ ده‌كرێت به‌ڵام وه‌سێتيان
نه‌كردووه كه وانه‌كرێت له سه‌ريان
. هه‌شته‌م : ـ ئه‌وانه ده‌گرێته‌وه كه سزا ده‌درێن
به‌هۆى ووتنى ئه‌و سيفاتانه‌ى كه ئه‌و كه‌سانه له كاتى شين و واوه‌يلاكه‌دا به
زمانياندا دێت وه‌كو(شێرم ڕۆ، گه‌وره وسه‌روه‌رم ڕۆ، پشت و په‌نام ڕۆ) .. به هۆى
ئه‌و قسانه‌وه سزا ده‌درێت مردووه‌كه. نۆيه‌م : ـ مه‌به‌ست له سزادانى مردوو ناشرين كردن
و سوكايه‌تى پێ كردنى فريشته‌يه بۆ ئه‌و مردووه نه‌ك سزادانى به‌ڵگه‌يان ، فه‌رمووده‌كه‌ى
(ئه‌بو موسا) يه (ڕه‌زای خوای لێبێت) كه ده‌فه‌رموێت : پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه
وسلم) فه‌رمووى : (( مامن ميت يموت فتقوم نادبته:فتقول
: ((واجبلاه،وا سنداه،وا عضداه،وا سيداه، وا ناصراه…)) أو شبهة ذلك إلا وكل به ملكان
يلهزانه:أهكذا كنت)) أخرجه: الترمذى في((السنن)): (1003)، وإبن ماجه في ((السنن))
: (1594) ، وحسنه الشيخ الألبان في ((صحيح سنن الترمذى)): (801)، وفي ((صحيح سنن إبن
ماجه)) : (1295) واته: هه‌ر مردووه‌يه‌ك بمرێت
و ئه‌وه‌ى شينى بۆ ده‌كات له‌سه‌رى بڵێت : ئاى له‌و شاخه‌ى له كيسمان چوو ئاى له‌و
سه‌روه‌ره‌ى له كيسمان چوو ئاى له‌و پشت و په‌نايه‌ى له كيسمان چوو يان هاوشێوه‌ى
ئه‌وانه . دوو فريشته‌كه لێى ده‌ده‌ن ، ووشه‌ى ((يلهزانة)) له زمانه‌وانيدا به واتاى
بۆكس پياكێشان دێت يان به واتاى تووڕه‌بوون دێت ده‌فه‌رموێت : دوو فريشته‌كه
لێ ى ده‌ده‌ن، و پێى ده‌ڵێن : ئه‌وه تۆ وابووى گه‌وره و سه‌روه‌ر و پشت وپه‌نا بووى
..هتد، وه هه‌روه‌ها له فه‌رمووده‌كه‌ى تردا ده‌فه‌رموێت: ((..جبذ الميت وقيل له
: أنت ناصرها أنت كاسيها)) ) أخرجه : أحمد في ((المسند)) (4/414)برقم (19716) وقال
محققه : صحيح لغيره..واته: مردووه‌كه ڕاده‌وه‌شێنن و پێى ده‌ڵێن تۆ پشت و په‌ناى
ئه‌وان بوويت تۆ سه‌روه‌رى ئه‌وان بوويت ،وه ئيمامى عومه‌رى كوڕى خه‌تابيش (ڕه‌زای
خوای لێبێت) ده‌فه‌رموێت : " إنَّه ليس مِنْ
ميت يندبُ بما ليس فيه الا والملائكة
تلعنه " أخرجه أحمد بن منيع و الحارث بن اسامة في (مسنديهما ) باسنادٍ
صحيح - كما قال البوصيري في (( إتحاف الخيرة)) برقم ( 2707). واته : هه‌ر مردوويه‌ك وه‌صف بكرێت به هه‌دێ صيفات
كه تيايدا نه‌بوو بێت ئه‌و كه‌سه فريشته‌كان نه‌فرينى لێ ده‌كه‌ن. دووه‌م به‌ڵگه‌شيان فه‌رمووده‌كه‌ى (نوعمانى
كوڕه‌ى به‌شير) ه ده‌فه‌رموێت : (عبدالله جارێكيان نه‌خۆش كه‌وتبوو له هۆش خۆى چوو
خوشكه‌كه‌ى له لايه‌وه نزيك بوو ووتى : (وا جبلاة)..ئاى له‌و شاخه‌ى له ده‌ستمان
چوو هه‌ندێ له‌و قسانه‌ى كرد و ياخود له‌و سيفه‌ته چاكانه‌ى باس كرد، عه‌بدوڵا كاتێ
هۆشى هاته‌وه خۆى به خوشكه‌كه‌ى ووت : هه‌ر شتێكت پآ ووتم ، پێم ده‌ووترا تۆ وا بوويت؟
تۆ ئه‌و پياوه بوويت كه‌واباست كرا؟) أخرجه : البخارى في ((الصحيح)) (4268،4267). ده‌يه‌م : ـ بۆ لێكدانه‌وه‌ى فه‌رمووده‌كه
زانايان ده‌فه‌رموون مه‌به‌ست له سزا دان سزادانى تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌نيه به‌ڵكو ته‌نها
ناڕه‌حه‌تى و غه‌مگينى و خه‌فه‌تى مردووه‌كه‌يه به گريانى خه‌ڵكه‌كه له‌سه‌رى ،
به‌ڵگه‌شيان بۆ ئه‌مه بۆ چوونه‌كه‌ى (ئيبن و حه‌جه‌ر)ه (رحمه‌الله) كه ده‌فه‌رموێت: له (فتح البارى) (3/199) ئه‌مه‌ش
(بۆچوونى ئيمامى طبرى)( كة (إبن المرابط) و (عياض) و ئه‌وانه‌ى شوێن كه‌وتووى ئه‌وانن
به (صحيح) يان داناوه . وه (إبن تيمية) و كۆمه‌ڵێك له زانايانى سه‌رده‌مى تازه
ئه‌م بۆچوونه‌يان سه‌ر خستووه ، وه ئه‌مه‌ش هه‌مان بۆچوونى ئيمامى سيوطي برِوانة:
((تنوير الحوالك)) (1/234) ، و ئيمامى عةجلؤنى برِوانة :((كشف الخفاء)) ((1/301)) ،
و صنعاني برِوانة : ((سبل السلام)) ((2/162)) .) يه له سه‌ر فه‌رمووده‌كه‌ى (قيله‌ى كچى مه‌خره‌مه) (رضى الله عنها) كه دواى ئه‌وه‌ى كۆچى كرد بۆلاى
پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) و موسوڵمان بوو پاشان باسى منداڵێكى خۆى بۆ پێغه‌مبه‌ر(صلی
الله علیه وسلم) كرد كه له منداڵيدا مردوه و ، ده‌ستى كرد به گريان كه باسى
منداڵه‌كه‌ى كرد ، پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) ئامۆژگارى كرد كه نه‌گرى وه
فه‌رمووى : ((... فو الذي نفسي بيده ان أحداكن لتبكي فتستعين له صويحبه ، فيا عباد
الله لاتعذبوا موتاكم)) واته: سوێند به‌وه گيانى منى به‌ده‌سته ئه‌و كه‌سه‌ى كه ده‌گرى له‌وكاته‌دا
هاوه‌ڵ و دۆسته‌كه‌ى (واته : مردووه‌كه) به‌هه‌مان شێوه دڵى غه‌مگين ده‌بێت وه
خه‌فه‌ت ده‌خوات پێى . ده كه‌واته ئه‌ى به‌نده‌كانى خوا سزاى مردووه‌كانتان مه‌ده‌ن
...) أخرجه: الطبراني في ((المعجم الكبير)) (25/1) ، وقال الهيثمي في ((مجمع الزوائد))
: (3/199) ، رواه الطبراني ورجاله ثقات ، وقال القرطبي في ((التذكرة)) (1/180): حديث معروف إسناده لابأس به
. شێخى ئه‌لبانى ( رحمه الله ) ده‌فه‌رموێت:
(زانايان بۆچوونيان جياوازه له واتاى ئه‌م فه‌رمووده‌يه‌دا و هه‌موو قسه‌كانيان كۆده‌بێته‌وه
.. له دوو بۆ چووندا: يه‌كه‌م : ـ بۆ چوونى جه‌ماوه‌ر ((واته
زانايان به گشتى)): كه ده‌فه‌رموون: ئه‌و حه‌ديسه ئه‌و كه‌سانه ده‌گرێته‌وه كه
وه‌سێتيان كردووه شين بكرێت به سه‌ريانه‌وه ياخود زانيويانه شين ده‌كرێت به سه‌ريانه‌وه
به‌ڵام قه‌ده‌غه‌يان نه‌كردووه و وه‌سێتيان نه‌كردووه كه نه‌كرێت . وه سزا (واته:عزاب)
لاى ئه‌وان به واتاى تۆڵه دێت (واته/ عقاب) . دووه‌م:ـ سزا دان واتاى تۆڵه سه‌ندنه‌وه نى يه به‌ڵكو به واتاى ناڕه‌حه‌تى و غه‌م و په‌ژاره‌ى مردووه‌كه‌يه له سه‌ر ئه‌و شين و گريانه‌ى كه‌س و كارى بۆى . وه تاقمى دووه‌م بۆ چوونيان وايه كه (عذاب) به‌واتاى (عقاب) نى يه به هۆى ئه‌وه‌وه تۆڵه‌ى لێبكرێته‌وه نه‌خێر چوونكه پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت : ((السفر قطعة من العذاب)) أخرجه: البخاري (1804).واته : سه‌فه‌ر پارچه‌يه‌كه له سزا ، وه نه‌بێ ئاده‌ميزادى كۆچكار سزا بدرێت به‌ڵكو خۆى له ناڕه‌حه‌تيدايه، پاشان ئه‌لبانى ده‌فه‌رموێت : (بۆچوونى يه‌كه‌م (راجح) ه واته: چاكتره به‌لامانه‌وه كه ده‌فه‌رموێت ئه‌و كه‌سانه ده‌گرێته‌وه وه‌سێتيان نه‌كردبێت كه شيوه‌نيان له‌سه‌ر نه‌كرێت ياخود وه‌سێتيان كردبێت كه شيوه‌نيان له‌سه‌ر بكرێت) الشيخ الألبانى فى ((أحكام الجنائز)) ( ص: 41). شه‌شه‌م : ئه‌و غه‌يبه‌ت كارانه‌ى كه‌سايه‌تى
وڕێزى برايانى موسوڵمانى خۆيان له كه‌دار ده‌كه‌ن (كه وه‌ك ئه‌وه وايه گۆشتيان
بخۆن): ئه‌نه‌س (ڕه‌زای خوای لێبێت)ده‌فه‌رموێت
: پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) فه‌رمووى ((لما عرج بى مررت بقوم لهم أظفار من
نحاس يخمشون وجوههم وصدورهم))..واته كاتێك خواى گه‌وره به‌رزى كردمه‌وه بۆ ئاسمان
تێپه‌ڕيم به لاى كه‌سانێكدا نينۆكه‌كانيان له مس بوو ده‌م و چاو و سه‌رسنگى خۆيانيان
پێ ده‌ڕنيى يه‌وه وبريندار ده‌كرد . وتم: ئه‌وانه كێن ئه‌ى جبريل (عليه السلام) ؟
فه‌رمووى : ((هؤلاء الذين يأكلون لحوم الناس ويقعون فى أعراضهم...)) أخرجه أحمد : في ((المسند))
(3/224)برقم (12211). واته
: ئه‌وانه كه‌سانێكن گۆشتى خه‌ڵكان ده‌خۆن (واته غه‌يبه‌تيان ده‌كه‌ن) و كه‌سايه‌تيان
له‌كه‌دار ده‌كه‌ن و ده‌يان شكێنن له ناو خه‌ڵكدا .. حه‌وته‌م: ئه‌و ووتار بێژه موسوڵمانانه‌ى ئه‌وه‌ى به خه‌ڵكى ڕاده‌گه‌يه‌نن خۆيان كرده‌وه‌ى
پێ ناكه‌ن: پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێت
:((رأيت ليلة أسري بي رجال تقرض شفاههم بمقاريض من نار ، فقلت : من هؤلاء يا جبريل
؟ فقال: خطباء أمتك (من أهل الدنيا) كانوا يأمرون بالبر وينسون أنفسهم وهم يتلون الكتاب
أفلا يعقلون)) واته: (ئه‌و شه‌وه‌ى به‌رز كرامه‌وه بۆ ئاسمان پياوانێكم بينى كه
لێويان به مه‌قاشى ئاگرين پارچه پارچه ده‌كرا و گۆشتيان لێ ده‌كرايه‌وه ووتم: ئه‌وانه
كێن ئه‌ى جبريل ؟ ووتى: ئه‌وانه ووتار بێژانى ئوممه‌تى تۆن له دنيادا كه‌سانێك بوون
كه فه‌رمانيان ده‌كرد به چاكه به‌ڵام خۆيان ئه‌نجاميان نه ئه‌دا، و خۆيان له بير
ده‌كرد خۆ ئه‌وان خۆێنده‌واربوون كتێبى خوايان
ده‌خوێنده‌وه بۆ تێنه ده‌گه‌يشتن و ژيرانه كاريان پێ نه‌ده‌كرد ..) وفى رواية
((خطباء أمتك الذين يقولون ما لا يفعلون ويقرأون كتاب الله ولا يعملون به)) واته:
((ئه‌وانه كه‌سانێكن ووتار بێژى ئوممه‌تى تۆن ئه‌وانه‌ى كه به خه‌ڵكيان ڕاده‌گه‌ياند
خۆيان ئه‌نجاميان نه‌ئه‌دا و كتێبى خوايان ده خوێنده‌وه و جێ به جێيان نه‌ده‌كرد
و كاريان پێ نه‌ده‌كرد)) صححهُ الشيخ الألباني في ((السلسلة الصحيحة)) (291). ئيبن و قه‌ييم (رحمه الله) چه‌ندين تاوانى
تريش باس ده‌كات كه مردوو له گۆڕه‌كه‌يدا سزا ده‌درێت له‌سه‌رى وه‌ك ده‌فه‌رموێت
:(فعذاب القبر عن معاصى القلب والعين والأذن والفم واللسان والبطن والفرج واليد والرجل
والبدن كله....) واته: سزاى گۆڕ به هۆى سه‌رپێچى و تاوانى دڵ و چاو و گوێ و ده‌م
و زمان و سك و داوێن و ده‌ست و قاچ و هه‌موو ئه‌ندامه‌كانى له‌شه) وه‌ئيمامى (السفاريني ) ده‌فه‌رموێت : "هۆكاره‌كانى
سزادانى گۆڕ دوو به‌شه:- 1- هۆكاره
گشتيه‌كان : ئه‌وانه‌ش سزا ده‌درێن له‌سه‌ر نه‌ناسينى خوا و پشت گۆى خستنى فه‌رمانه‌كانى
و ئه‌نجامداى سه‌رپێچيه‌كانى. 2- هۆكاره تايبه‌تيه‌كان : ئه‌و هۆكارانه‌ى كه ده‌بنه هۆى به‌رپابوونى دوژمنايه‌تى له نێوان
خه‌ڵكيدا له‌ڕێ ى درۆ و بوختانه‌وه . وه له‌وتاوانانه‌ى كه پێغه‌مبه‌ر (صلی الله
علیه وسلم) پێى ڕاگه‌ياندووين كه له‌سه‌رى سزا ده‌درێن له گۆڕه‌كانياندا : خۆبه‌زل
زان و دڵ ڕه‌ق وبێ به‌زه‌ييه‌كان و ڕيابازه‌كان و ئه‌وانه‌ى گاڵته‌به‌خه‌ڵكى ده‌كه‌ن
و پلارهاوێژه‌كان و سوكايه‌تيكاران به‌پێشينه‌كان (السلف) ، وه ئه‌وانه‌ى كه‌ده‌چنه
لاى نجوم گه‌ران و جادوو گه‌ران و فاڵچيه‌كان
،وپشتيوانانى سته‌م كاران و ئه‌وانه‌ى كه‌سه‌ر
قاڵن به كه‌م وكوڕى ونه‌نگى ولار وچه‌وتى خه‌ڵكانه‌وه. ئا ئه‌وانه هه‌موو سزا ده‌درێن
له گۆڕكانياندا به‌هۆى كه‌م و زۆرى و گه‌وره
وبچووكى ئه‌و تاوانانه‌وه" إبن
القيم في كتاب ((الروح)) (ص:78) ( زياتر له (80) تاوانى باس كردووه كه مردوو له‌سه‌ر
سزا ده‌درێت له گۆڕدا)، وه بڕوانه : ((لوامع الأنوار البهية)) (2/117) . پاشان با بزانين ئه‌و سزايه له گۆڕدا
به‌ته‌نها له‌سه‌ر ڕۆحه‌كه‌يه يان له‌سه‌ر جه‌سته‌كه‌يه يان له‌سه‌ر هه‌ردووكيانه
به يه‌كه‌وه‌يه ؟ ئه‌مه‌ش خواى گه‌وره زاناتره پێ ى (والله أعلم) . شيخ الإسلام (إبن تيمية) (رحمه الله) ده‌فه‌رموێت
: (سزاو خۆشى ناو گۆڕ له‌سه‌ر ڕۆح و جه‌سته‌يه ، جارى وا هه‌يه به ته‌نها ڕۆحه‌كه
خۆشى ده‌چێژێ يان سزا ده‌درێت جارى واش هه‌يه كه ڕۆح و جه‌سته به‌يه‌كه‌وه سزا
ده‌درێن يان خۆشى ده‌چێژن)( انظر :كتاب (( الروح)) لابن قيم (ص: 51)) ئه‌م سزادانه‌ش جياوازه به پێى جياوازى خه‌ڵكان وه‌ك ئه‌وه‌ى
كه‌سانێك به چاوى خۆيان بينيويانه يان گوێيان لێ بووه(يان خواى گه‌وره وه‌ك بير
خستنه‌وه‌يه‌ك يان ووشيار كردنه‌وه‌يه‌ك بۆ ئه‌و كه‌سانه) نيشانى داون و به‌چاوه‌كانيان
بينيويانه كه‌چۆن ئه‌و مردووانه سزا دراون به چه‌نده‌ها شێوه وه‌ك : ده‌رپه‌ڕينى
پياوێك له گۆڕه‌كه‌ى كه له‌شى هه‌مووى به ئاگره‌وه بووه و زنجيرێك له ملى دا
بووه و پياوێكى تريش ڕايكێشاوه‌ته‌وه بۆ ناو گۆرٍه‌كه‌ى و لێى داوه(اخرجه : ابن ابي الدنيا في ((كتاب القبور))
برقم (93)) يان بينينى گۆڕێكى سه‌ر هه‌ڵدراوه
له لايه‌ن يه‌كێكه‌وه كه ئێسك و كه‌لله سه‌رى تيا بينيوه كه چه‌نده‌ها بزمارى
دووسه‌رى پيا داكوترابوو . وه بيستنى هه‌ندێك كه نزيك بوون له گۆرٍێكه‌وه له هاوارى
سزاى مردووه‌كه . وه‌چه‌نده‌ها به‌ڵگه‌ى تريش . ئه‌وانه‌ى كفن دزبوون گه‌واهيان داوه‌كه
هه‌ندێك له‌وانه‌ى وويستويانه كفنه‌كانيان بدزن به چاوى خۆيان بينيويانه ڕوويان
وه‌رگێراوه له قيبله ، ياخود ئه‌وانه‌ى به ئاشكرا خواى گه‌وره داوێتى به گوێياندا
له هاوار و سزاو ناڵه‌ى گۆڕ كه نزيك بووه لێيانه‌وه يان هه‌ندێك كه‌س له‌وانه‌ى
شتيان لێ به‌جێ ماوه له گۆڕه‌كه‌داو ، گۆڕه‌كه‌يان هه‌ڵداوه‌ته‌وه و بينيويانه
چه‌ندين مار له‌سه‌ر لاشه‌ى مردووه‌كه بووه ، ياخود ئه‌وانه‌ى كه مردوويان بينيوه
سه‌رو ده‌ست و قاچى هه‌مووى به‌ستراوه له ئه‌ڵقه‌يه‌كى ته‌وردا ....هتد..) . ئيبن و قه‌ييم ( رحمه الله) ده‌فه‌رموێت : (سزاى گۆرٍ دوو جۆره
، جۆرێكيان به‌رده‌وامه تا ڕۆژى قيامه‌ت ئه‌ويش بۆ كافره‌كانه وه بۆ هه‌ندێك له چينه تاوانباره‌كانه كه له
پێشدا باس كرا، دووه‌م بۆ ئه‌و تاوانكارانه‌يه كه موسوڵمان بوون وه‌ماوه‌يه‌ك سزاى
گۆڕ ده‌چێژێن و پاشان لاده‌برێت ، به‌و شێوه‌يه پچڕ پچڕ ده‌بێت له‌سه‌رى يان ئه‌ويش
سزاى هه‌ندێ سه‌رپێچى كارى موسوڵمانانه به ئه‌ندازه‌ى سه‌رپێچى يه‌كه‌ى سزا ده‌درێت
پاشان لاده‌برێت وه ده گونجێ به دوعاى برايانى موسوڵمانى خۆى يان قورئان خوێندن
و ئيشێكى چاكه‌ى منداڵێكى خۆى سزاكه لابچێت
له سه‌ر يان ياخود ببێت به خێر و چاكه‌كردن بۆيان ، وه‌يان به پاداشتى حه‌ج كردنێك
خواى گه‌وره ئه‌و سزايه هه‌ڵده‌گرێت)( أنظر : ((كتاب الروح)) لإبن القيم (ص:51) ، وكتاب ((أهوال القبور)) (ص:107) وكتاب (لوامع الأنوار) (2/24)) (1) ئه‌ى
موسڵمان بێ باك وخه‌م سارد مه‌به له سزاى خواو هه‌ميشه له‌ترسدابه ، وه‌ك ئبن قه‌يم
ده‌فه‌رموێت : (ئه‌ى ئه‌وكه‌سه‌ى كه هيواو ئاواته‌كانت فريويان داويت ئاگاداربه
: ئيبليس نه‌فره‌تى لێ كرا له‌به‌ر ئه‌نجام نه‌دانى ته‌نها يه‌ك سوجده ، وه ئاده‌م
ده‌ركرا له‌به‌هه‌شت ته‌نها له‌به‌ر خواردنى يه‌ك پاروو ، وه‌بكوژ (قاتل) ته‌نها به‌هۆى
يه‌ك مشت خوێنه‌وه كه ڕشتويه‌تى ڕسوا ده‌كرێت و ده‌كرێته ناو جه‌هه‌نه‌مه‌وه ،
وه خواى گه‌وره فه‌رمانى داوه به‌كوشتنى زيناكار به‌خراپترين جۆرى كوشتن به‌هۆى
كردنه ناوه‌وه‌ى ته‌نها سه‌ره په‌نجه‌يه‌ك له‌وانه‌ى حه‌ڵاڵ نين بۆى ، وه فه‌رمانى
داوه به قه‌مچى پشتى ئه‌و كه‌سه سور بكرێته‌وه له‌سه‌ر ته‌نها وشه‌يه‌كى بوختان
ياخود به‌هۆى خواردنه‌وه‌ى تنۆكێ مه‌يه‌وه (عرق)
وه ، وه فه‌رمانى داوه به‌لێ كردنه‌وه‌ى
ئه‌ندامێك له ئه‌ندامه‌كانت ته‌نها له‌به‌ر دزينى سآ درهه‌م پاره ، وه ئافره‌تێكى
خسته ناو ئاگره‌وه ته‌نها له‌به‌ر پشيله‌يه‌ك ، وه پياوى وا هه‌يه ته‌نها له‌به‌ر
يه‌ك ووشه كه‌لاى خۆى بايه‌خدار نى يه پێى ده‌چێته ناو دۆزه‌خه‌وه) بڕوانه :
((الفوائد)) لاپه ڕه (115) . (مردن و ژيانى ناو گۆڕ له قورئان و فه‌رمووده صه‌حيحه‌كاندا) (مافی گشت موسڵمانێکه بۆ سود وه‌رگرتن و بڵاوکردنه‌وه‌ی گشت بابه‌ته کانی ماڵپه‌ڕی فه‌رمووده ) |
