|
فەرموودەعه‌قیده - بیروباوەڕی ڕاستڕوونکردنەوەی شەرعیبەهەشت و دۆزەخبیدعە و داهێنراوەکانبابەتی گشتی + وته‌ی زانایان و دانایان پەروەردە و خێزانبابەتی عەرەبیتاوان و حەرامکراوەکاننزا و پاڕانەوەژیاننامه و ڕووداو و بەسەرهاتەکانمانگی ره‌مه‌زانگۆشەی فه‌توا
|
سياسه‌ت له ئيسلامدا بريتى نييه له ململانێ كردن له‌گه‌ڵ كاربه‌ده‌ستاندا له‌سه‌ر كورسى وحوكم و ده‌سه‌ڵات سياسه‌ت له ئيسلامدا بريتى
نييه له ململانێ كردن له‌گه‌ڵ كاربه‌ده‌ستاندا له‌سه‌ر
كورسى وحوكم و ده‌سه‌ڵات بسم الله الرحمن الرحيم الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام
على نبينا محمد وعلى آلِه وصحبه أجمعين . سياسه‌ت وشه‌يه‌كى عه‌ره‌بی يه، وه‌ماناكه‌ى بريتيه له: به‌ڕێوه‌بردنى كاروبارو هه‌ڵسان به چاككردنی، واته: (تدبير الأمور والقيام بإصلاحها). وه لاى سياسه‌ت مه‌دارانى ئه‌مڕۆ سياسه‌ت بريتى يه له: (به‌ڕێوه‌بردنى كاروبارى ده‌وڵه‌ت) بڕوانه: (مباديء علم السياسية ص15، وه: قاموس المصطلحات السياسية: ص 267) . وه له ڕوانگه وديدى ئيسلاميشه‌وه بريتى يه له: (رعاية شئون الأُمّة في الداخل والخارج بما لا يخالف الشريعة الإسلامية) بڕوانه: (السياسة الشرعية في إصلاح الراعي والرعية) . واته: چاودێرى كردن و سه‌ر په‌رشتى كردن و به‌ڕێوه‌بردنى كاروبارى گه‌ل و ووڵات له‌ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه، به‌رێوه‌بردنێكى وه‌ها كه پێچه‌وانه‌ى شه‌ريعه‌تى دانه‌رى ئه‌رزو ئاسمان نه‌بێت. وه مه‌رج نی يه هه‌موو ئه‌و ياسايانه‌ى كه گه‌ل و وڵاتى پێ به‌ڕێوه ده‌برێ ئايه‌ت وحه‌ديسيان له‌سه‌ر هاتبێ، به‌ڵكو دروسته به‌گوێره‌ى پێداويستيه‌كانى سه‌رده‌م ياساى به‌ڕێوه‌بردن دابنرێت كه له خزمه‌تى گه‌ل و وڵاتدا بێت، به‌ڵام به‌مه‌رجێك دژى ياساكانى خوا نه‌بن. بۆ نمونه: زۆرێك له‌ياساكانى هاتوچۆ وڕێگاوبان (مرور) و شاره‌وانى و ئاو وكارباو ... هتد پێوستن بۆ به‌رێوه‌چونى ژيان به باشی، وه‌ئه‌گه‌ر ئه‌م ياسايانه پێشێل بكرێن ئه‌وه ئاژاوه‌و ئاشوب ده‌كه‌وێته نێوان خه‌ڵكى، وه ژيان تێك ده‌چێت له چه‌ند لايه‌كه‌وه. وه هه‌رچه‌نده ئه‌م جۆره ياسايانه له‌سه‌رده‌مى پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) نه‌بوون، به‌ڵام پێچه‌وانه‌ش نين له‌گه‌ڵ سياسه‌ته‌كه‌ى پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم)، چونكه ئيسلام بۆ ئه‌وه هاتووه كه: (هه‌ر شتێك سود به‌خش و باش و پاك ودادپه‌روه‌رى بێت بۆ خه‌ڵك دابنرێت، وه هه‌ر شتێكيش كه‌زيان به‌خش و خراپ و پيس و سته‌م بێت له خه‌ڵك قه‌ده‌غه بكرێت)، وه‌ك خواى گه‌وره فه‌رموويه‌تى: (إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ) (النحل: 90) . واته: خواى گه‌وره فه‌رمان ده‌كات به‌دادپه‌روه‌ريه‌تى و چاكه‌كردن و باش بوون، وه نه‌هى ده‌كات له به‌دڕه‌وشتى و خراپه‌و زوڵم و سته‌م. كه‌واته: هه‌ر ياسايه‌كى به‌ڕێوه‌بردن (القوانين الإدارية) كه زوڵم وسته‌م و خراپه‌و به‌دڕه‌وشتى و زه‌ره‌ر وزيانى تێدا نه‌بێت، ئه‌وه ئيسلام پێى رازى يه‌و فه‌رمانى له‌سه‌ريه‌تى باده‌قى قورئانيشى له‌سه‌ر نه‌هاتبێت. وه هه‌ر كه‌سێ وابزانێت كه‌هه‌ر ياسايه‌ك له قورئان و حه‌ديسدا نه‌هاتبێت ئه‌وه بێ شه‌رعی يه ئه‌وه ئه‌و كه‌سه خۆى ناحاڵى و تێنه‌گه‌يشتووه له ئيسلام و توندڕه‌وه، وه ابن القيم لهم باره‌يه‌وه فه‌رمويه‌تى: (ومن قال: لا سياسة إلا ما نطق به الشرع فغلط) بڕوانه: (الطرق الحكمية: ص21). به‌ڵام ئه‌گه‌ر ياسا دانراوه‌كه ته‌شريعى
بوو نه‌ك ئيدارى، وه پێچه‌وانه‌ى شه‌رعى خوا بوو، ئه‌وه ڕه‌ت ده‌كرێته‌وه‌و دروست
نی يه‌و زيان به‌خشه‌و له به‌رژه‌وه‌ندى خه‌ڵكيدا نى يه، وه بێگومان شه‌رعى خوا
له‌به‌رژه‌وه‌ندى خه‌ڵكدايه له هه‌موو كات و شوێنێك، چونكه ئه‌و خوايه‌ى كه‌مرۆڤـ
و هه‌موو بوونه‌وه‌رى دروست كردووه زۆر به‌ته‌واوى و له‌بارى وجوانى و ورده‌كارى وه
بێ ئه‌وه‌ى عه‌يبێك هه‌بێت له دروستكردنى بوونه‌وه‌ردا، هه‌ر ئه‌ويش ياساى ژيان و
به‌ڕێوه‌چوونى بۆداناوه، چونكه هه‌موو كات دروستكه‌رى ئامێرێك هه‌ر خۆى كه‌ته‌لۆكى
بۆداده‌نێت؛ چونكه دروستكارى ئامێره‌كه خۆى ده‌زانێت چى دروست كردووه‌و چۆنيش به‌ڕێوه‌ده‌چێت،
وه‌خواى په‌روه‌ردگاريش خۆى ده‌زانێ چى دروست كردووه‌و چ ياسايه‌كيش ده‌شێت له‌گه‌ڵ
ئه‌م بوونه‌وه‌ره‌ى خۆيدا. وه مه‌عقول نی يه -بۆ نمونه- يابان ئامێرێكمان بۆ دروست
بكات زۆر به‌وردى و ئه‌ندازه‌يى، وه ئێمه‌ش بڵێين خۆمان كه‌ته‌لۆكى بۆ داده‌نێين،
چونكه زۆر ورده‌كارى هه‌يه ئێمه نايزانين و هه‌ستى پێ ناكه‌ين جا كه ڕێنمايى له
دروست كاره‌كه وه‌رنه‌گرين ئامێره‌كه تێك ده‌ده‌ين، وه‌هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵه نه‌خۆشێك
- كه دواى شيكردنه‌وه‌و پشكنينێكى زۆر ورد پزيشكه‌كه لێيان حاڵى ده‌بێت و نه‌خۆشى
يه‌كه‌يان ده‌دۆزرێته‌وه‌و چاره‌سه‌رى گونجاويشيان بۆداده‌نێت - جا ئايا ده‌شێت نه‌خۆشه‌كان
بڵێن ئێمه گوێ ناده‌ينه دكتۆرو خۆمان له‌ناو خۆماندا نه‌خۆشى يه‌كانمان ديارى ده‌كه‌ين
و عيلاج بۆيه‌كترى داده‌نێين؟! بێگومان ناگونجێ، وه‌هه‌ر كاتێكيش خه‌ڵكى وازبهێنن له
شه‌ريعه‌تى خوا بۆ شه‌ريعه‌تى خۆيان ئه‌وه وه‌كو نه‌خۆشه‌كانيان لێ دێت، كه‌واته
شه‌ريعه‌ته‌كه‌ى خوا پێويسته‌و گونجاوه بۆ هه‌موو ئه‌و كه‌س و شوێن و سه‌رده‌مانه‌ى
كه له‌ناو چوارچێوه‌ى زه‌وى و ئاسمانه‌كه‌ى خواى گه‌وره‌دان، وه هه‌ر كه‌سێك كه
بێ پێويست بوو له خۆر و مانگ و زه‌وى وئاسمان و باران و ئه‌و هه‌وايه‌ى كه خوا دايناوه،
ئه‌وا ئه‌و كاته ئه‌و كه‌سه بێ پێويست ده‌بێت له شه‌رعه‌كه‌ى خوايش، وه هه‌ر كاتێ
كه زه‌وى وئاسمان و خۆر كۆن بوون و نه‌گونجاو بوون له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مى پێشكه‌وتن، ئه‌وه
ئه‌و كاته بۆيان هه‌يه بڵێن ئيسلام كۆنه په‌رستی يه‌و بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه ناشێت،
ئه‌وه‌ى كه تۆيش و بوونه‌وه‌ريشى دروست كردووه به‌ڕێكى هه‌ر ئه‌ويشه شه‌ريعه‌تى
بۆ داناويت، جا كه له خۆت ناڕازيت ئه‌وا له شه‌ريعه‌تيش ناڕازيبه!!. تێبينى يه‌كى گرنگ: به‌ڵام كاتێك كه ده‌ڵێين سياسه‌تى ئيسلام
ته‌واوه بۆ به‌ڕێوه‌بردنى ژيانى خه‌ڵكى مه‌به‌ستمان ئه‌و سياسه‌ته‌يه كه له قورئان
وسوننه‌تدا هاتووه وه پێشينه چاكه‌كان په‌يڕه‌ويان كردووه، نه‌ك ئه‌و سياسه‌ته
به‌ناو ئيسلامى يه‌ى كه ئه‌مڕۆ زۆرێك له گروپه حيزبی يه‌كان په‌يڕه‌وى ده‌كه‌ن،
كه له ڕاستيدا سياسه‌تى ئيسلام نی يه به‌ڵكو سياسه‌تێكى ته‌سكى توندى حيزبى يه،
كه مه‌به‌ستى گه‌وره تيايدا ململانێ كردنه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتداران له‌سه‌ر كورسى
حوكم و ده‌سه‌ڵات، وه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌نده‌ها شێوازو هۆكارى توندو ناشه‌رعيان
گرتۆته‌به‌ر، وه‌ك زێده‌ڕه‌وى كردن له به‌كافر دانان و حه‌ڵاڵ كردنى خوێنى خه‌ڵك و
شۆرش كردن و تيرۆرو تۆقاندن و ته‌قاندنه‌وه‌و وێرانكارى، وه بهم كارانه‌يان گه‌وره‌ترين
خزمه‌تيان به كوفرو دوژمنانى دين گه‌ياندووه نه‌ك به ئيسلام و موسڵمانان، به‌رهه‌مى
سياسه‌ته‌كه‌يان وێرانكارى و كاول كارى و كوشتارو خوێن ڕێژى و ناشيرن كردنى ئيسلام
و بوار ته‌سك كردنه‌وه‌يه له‌سه‌ر بانگه‌وازى ئيسلامى ڕاسته‌قينه. وه خواى گه‌وره به‌كورتى و پوختى له
دوو ئايه‌تدا باسى سياسه‌تى شه‌رعى بۆ به‌ڕێوه‌بردن و چاككردنى كاروبارى كاربه‌ده‌ستان
و گه‌له‌كانيانى كردووه: ئايه‌تى يه‌كه‌م بۆ كاربه‌ده‌ستان: (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا
الْأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا
بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا
بَصِيرًا) (النساء: 58). واته: ئه‌ى كاربه‌ده‌ستان خواى په‌روه‌ردگار
فه‌رمانتان پێ ده‌كات كه ئه‌و ئه‌مانه‌ته‌ى پێتان سپێردراوه بێگه‌يه‌نن به ئه‌هلى
خۆى، وه كه‌سێك دابنێن به وه‌زيرو يارمه‌تى ده‌رو لێپرسراو به‌سه‌ر خه‌ڵكی يه‌وه
كه ئه‌هل وشياو بێت بۆ ئه‌م ئه‌ركه‌و ئه‌ميندارو به توانا بێت، وه به دادپه‌روه‌ريش
حوكم بكه‌ن له نێوان خه‌ڵكيدا و جياوازى مه‌كه‌ن له نێوان هه‌ژار و ده‌وڵه‌مه‌ندو
بێ ده‌سه‌ڵات و ده‌سه‌ڵاتدار و خزم و بێگانه‌دا، پێويسته ئێوه‌ى كاربه‌ده‌ستان بۆ
هه‌موو گه‌له‌كه‌تان وه‌ك باوكێك وابن كه جياوازى ناكات له نێوان منداڵه‌كانيدا.
وه دواى ئه‌وه خواى په‌روه‌ردگار ئامۆژگارى
خه‌ڵكى ژێر ده‌سه‌ڵاتى كاربه‌ده‌ستان ده‌كات و سياسه‌تێكى شه‌رعيش بۆ ئه‌وان داده‌نێت
كه له سه‌رى بڕۆن به گوێره‌ى ئه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كاربه‌ده‌سته‌كانيان بكه‌ن،
ده‌فه‌رموێت: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ) (النساء: 59) . واته: ئه‌ى ئيمانداران پێويسته له‌سه‌ر
ئێوه‌يش گوێڕايه‌ڵى خواو گوێڕايه‌ڵى پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) و كاربه‌ده‌سته‌كانتان
بكه‌ن له هه‌موو فه‌رمانێكى چاكه‌دا ئه‌گه‌رچى له قورئانيشدا نه‌هاتبێت، به‌ڵام به
مه‌رجێك دژ به خواو پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) نه‌بێت و له به‌رژه‌وه‌ندى
گه‌ل و وڵاتدا بێت. وه هاوكاريان له‌گه‌ڵدا بكه‌ن له‌هه‌موو كارێكى خزمه‌ت گوزاريدا، وه
ئه‌گه‌ر كاربه‌ده‌سته‌كانيشتان خراپ بوون يان به‌گوێره‌ى سياسه‌تى شه‌رعى وڵاتيان به‌ڕێوه
نه‌برد، ئه‌وه به خراپه‌كه‌يان ڕازى مه‌بن وئامۆژگاريان بكه‌ن نه‌ك شۆڕشيان دژ بكه‌ن
و فيتنه‌و ئاژاوه‌و خوێن ڕێژى بڵاو بكه‌نه‌وه، بۆ نمونه پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه
وسلم) فه‌رمويه‌تى: (يَكُونُ بَعْدِي أَئِمَّةٌ لَا يَهْتَدُونَ بِهُدَايَ وَلَا يَسْتَنُّونَ
بِسُنَّتِي وَسَيَقُومُ فِيهِمْ رِجَالٌ قُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الشَّيَاطِينِ فِي جُثْمَانِ
إِنْسٍ، قَالَ: قُلْتُ كَيْفَ أَصْنَعُ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ أَدْرَكْتُ ذَلِكَ
قَالَ تَسْمَعُ وَتُطِيعُ لِلْأَمِيرِ وَإِنْ ضُرِبَ ظَهْرُكَ وَأُخِذَ مَالُكَ فَاسْمَعْ
وَأَطِعْ) (رواه مسلم عن حذيفة ڕه‌زای
خوای لێبێت ، وانظر:
سلسلة الأحاديث الصحيحة: 2739). واته: له دواييدا كاربه‌ده‌ستانێك دێن
به‌گوێره‌ى سياسه‌تى شه‌رعى من به‌ڕێوه ناچن وشوێن سوننه‌تى من ناكه‌ون، وه هى وه‌هايان
تێدا ده‌بێت كه دڵه‌كانيان وه‌ك دڵى شه‌يتانه‌كانه، به‌ڵام ته‌نها به لاشه‌و ڕواڵه‌ت
مرۆڤن، واته دڕنده‌و سته‌مكارو خيانه‌تكارن، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا گوێڕايه‌ڵى
كاربه‌ده‌ست بكه‌و دژايه‌تى مه‌كه، ئه‌گه‌رچى لێشت بدات و ماڵيشت بخوات. چونكه دژايه‌تى
كردنيان و شۆرش كردن دژيان زيانى زياتره له قازانج. وه هه‌روه‌ها فه‌رمويه‌تى: (مَنْ رأى مِنْ
أَمِيرِهِ شَيْئًا يَكْرَهُهُ فَلْيَصْبِرْ عَلَيْهِ) (صحيح الجامع الصغير: 6249)
. واته: هه‌ركه‌سێ خراپه له كاربه‌ده‌ست ببينێت با سه‌بر بگرێت، نه‌ك شۆرش بكا دژيان. وه
هه‌روه‌ها فه‌رمويه‌تى: (فَمَنْ كَرِهَ فَقَدْ بَرِئَ وَمَنْ أَنْكَرَ فَقَدْ سَلِمَ، وَلَكِنْ
مَنْ رَضِيَ وَتَابَعَ قَالُوا: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَلَا نُقَاتِلُهُمْ؟ قَالَ: لا
مَا صَلَّوْا) (رواه مسلم عن أم سلمة(رضي الله عنها)، وانظر: مشكاة المصابيح:
1083). واته: ئه‌و كه‌سه‌ى له دڵدا خراپه‌ى كاربه‌ده‌ستى
پێ ناخۆش بێت و ئينكارى لێبكات وڕازى نه‌بێت به خراپه‌كانيان ئه‌وه رزگارى بووه
له گوناهو دوو ڕوويی ، به‌ڵام تاوان له‌سه‌ر ئه‌و كه‌سه‌يه كه ڕازى بێت به خراپه‌كانيان
و شوێنيان بكه‌وێت. وه خواى گه‌وره فه‌رمويه‌تى: ﴿ألَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ
أَنَّهُمْ آَمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ
أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ وَيُرِيدُ
الشَّيْطَانُ أَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَعِيدًا وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا
إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ
عَنْكَ صُدُودًا فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ
ثُمَّ جَاءُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا
أُولَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ
وَقُلْ لَهُمْ فِي أَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَلِيغًا﴾ (النساء:60-63). واته: ئه‌ى محمد(صلی الله علیه وسلم)
نابينيت ئه‌وانه‌ى وا ئيدديعا ده‌كه‌ن كه ئيماندارن به‌ڵام ده‌يانه‌وێت حوكم به طاغوت
(طاغوت لێره به‌ماناى ئه‌و ياسا دانراوانه دێت كه پێچه‌وانه‌ى شه‌ريعه‌تن)!. بكه‌ن
نه‌ك به شه‌رع! كه‌وا پێويسته كافر بن به طاغوت نه‌ك حوكمى پێ بكه‌ن ... وه كاتێك
كه بانگيان بكه‌يت بۆ شه‌رعى خواو پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علیه وسلم) ئه‌وا ده‌بينيت
مونافيقه‌كان دوورده‌كه‌ونه‌وه لێت، ... ئه‌وانه خواى په‌روه‌ردگار ده‌زانێت چ نيفاق
و بێ ئيمانی يه‌ك له دڵياندايه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تۆ وازيان لێ بهێنه‌و كێشه‌يان
له‌گه‌ڵ دروست مه‌كه بڕوانه ته‌فسيرى: (جامع البيان) للطبري ( 8 / 515) كه له لێكدانه‌وه‌ى
ئايه‌ته‌كه‌دا فه‌رمويه‌تى: (فدعهم فلا تعاقبهم في أبدانهم وأجسامهم، ولكن عِظهم بتخويفك
إياهم بأسَ الله أن يحلّ بهم، وعقوبته أن تنزل بدارهم، وحذِّرهم من مكروهِ ما هم عليه
من الشك في أمر الله وأمر رسوله ). ، به‌ڵكو ئامۆژگاريان بكه به نهێنى له نێوان
خۆت وخۆياندا، نه‌ك به ئاشكرا له كۆڕو كۆمه‌ڵگاو سه‌ر مينبه‌ره‌كان، وه بيانترسێنه
به سزاى خوا ئه‌گه‌ر تۆبه نه‌كه‌ن له حوكمى طاغوت بڕوانه ته‌فسيرى: (تيسير الكريم الرحمن) لابن سعدي
- (1 / 184) كه له لێكدانه‌وه‌ى ئايه‌ته‌كه‌دا،"وقل لهم في أنفسهم قولا بليغًا"
فه‌رمويه‌تى: ((أي: انصحهم سِرّا بينك وبينهم، فإنه أنجح لحصول المقصود، وبالغ في زجرهم
وقمعهم عمَّا كانوا عليه، وفي هذا دليل على أن مقترف المعاصي وإن أعرض عنه فإنه ينصح
سرًا، ويبالغ في وعظه بما يظن حصول المقصود به). ئه‌مه سياسه‌تى شه‌رعی يه له‌گه‌ڵ ئه‌و
حاكمانه‌ى كه نيفاق له‌دڵياندايه‌و حوكميش به طاغوت ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستمان
خوا بێت نه‌ك كورسى، وه ئه‌گه‌ر به قورئان وسوننه‌ت ئيش بكه‌ين نه‌ك به سياسه‌تى
حيزبى و بڕيارى نه‌فسى. وه هه‌ر كه‌سێكيش لهم سياسه‌ته شه‌رعی يه لابدات ئه‌وه
زه‌ره‌ر ده‌گه‌يه‌نێت به خۆيشى و موسڵمانانيش، وه مێژووش شاهيده له‌سه‌ر ئه‌م ڕاستی
يه، بۆنموونه: حه‌جاجى كوڕى يوسفى ثه قه فى كه حاكمێكى خوێن ڕێژى فاسقى خراپ بوو له
عيراق، وه يه‌كێك له كاربه‌ده‌سته‌كانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى حه‌جاج كه ناوى عبدالرحمن
كوڕى ئه‌شعه ث بوو كه والى خوڕاسان بوو شۆڕشێكى پێك هێنا دژ به حه‌جاج، وه زياتر
له (500) له زانايان وپياوچاكان كه‌وتنه شوێن كوڕى ئه‌شعه‌ث، به‌ڵام زانا به‌رزه‌كانى
وه‌ك ئيبن سيرين و مطرف بن عبدالله بن شخّير وحه‌سه‌نى به‌صرى ناڕه‌زا بوون بهم شۆڕش
و ده‌رچونه له‌سه‌ر حه‌جاج، وه حه‌سه‌نى به‌صرى ده‌يفه‌رموو: (حه‌جاج سزاى خوايه،
وه سزاى خوا لاناچێت له‌سه‌رتان به ده‌ست وبازوو و شه‌ڕكردن، به‌ڵكو له‌سه‌رتان پێويسته
كه بگه‌ڕێنه‌وه لاى خواو تۆبه بكه‌ن له تاوانه‌كانتان كه بۆته هۆى سزاى خوا،
وه خواى گه‌وره ده‌فه‌رموێت: (وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُم بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ
وَمَا يَتَضَرَّعُونَ) (المؤمنون: 76) .واته: سزامان بۆ ناردن بۆ ئه‌وه‌ى كه بگه‌ڕێنه‌وه
لاى خواو بێنه‌وه هۆش خۆيان به‌ڵام زه‌ليل نه‌بوون بۆ خواو لێى نه‌پاڕانه‌وه!. به‌ڵام
شۆڕش گێڕان به‌قسه‌و ئامۆژگارى زانا گه‌وره‌كانى وه‌ك حه‌سه‌نى به‌صريان نه‌كرد، وه
له ئه‌نجاميشدا هيچيان به‌هيچ نه‌كرد (فلا أقاموا دِيناً ولا أبقوا دُنيا )، وه دۆڕان
و تێشكان و زۆريان كوژران و زۆريشيان به‌ند كران و هه‌ندێكيشيان ڕايان كرد، وه ڕوداوى
ترى لهم جۆره‌ش زۆر دووباره بونه‌ته‌وه له مێژودا، تا سه‌رده‌مى ئه‌مڕۆمان كه
له زۆربه‌ى وڵاتانى ئيسلامى ململانێ له‌گه‌ڵ حكومه‌ت ڕويداوه ئه‌نجاميش خوێن ڕژانێكى
زۆرى بێ سود، به‌ڵكو بوونه هۆى ناشيرين كردنى ئيسلام و نامۆ كردنى له ناو خه‌ڵكداو
قه‌ده‌غه كرانى بانگه‌وازى ئيسلام و ديارده‌ى ئيسلامى، بڕوانه ئه‌فغانستان به‌ڵكو
بڕوانه كوردستان چه‌ندان ساڵ خوێن ڕێژى دوايش بوون به ئه‌ندام له‌و په‌رله‌مان وحكومه‌ته‌ى
كه پێشتر دانيشتن تيايدا به كوفر داده‌نرا!. ئايا ئيسلام دين وده‌وڵه‌ته يان په‌يوه‌ندى
به ده‌وڵه‌ته‌وه نی يه‌و ته‌نها په‌يوه‌ندى نێوان خواو به‌نده‌كانيه‌تى؟!. 1-
هه‌ندێ كه‌س پێيان وايه ئيسلام په‌يوه‌ندى به ده‌وڵه‌ته‌وه نی يه‌و ته‌نها
په‌يوه‌ندى به به‌رماڵ و مزگه‌وته‌وه هه‌يه!. 2- وه هه‌ندێ كه‌سى تر لايان وايه كه
ئيسلام ده‌وڵه‌ته‌و ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت به‌ته‌واوى به‌گوێره‌ى ئيسلام نه‌بوو ئه‌وه ئيسلامه‌تى
نی يه، جا له‌به‌ر ئه‌وه هه‌وڵى گه‌وره‌يان دامه‌زراندنى حكومه‌تێكى ئيسلامى يه،
وه لهم پێناوه‌دا كه‌وتوونه‌ته ململانێيه‌كى توند له‌گه‌ڵ كاربه‌ده‌ستان و هه‌وڵى
لادانيان ده‌ده‌ن، وه زۆربه‌ى ئه‌م وه‌سيلانه ده‌گرنه به‌ر كه كاربه‌ده‌سته‌كان
گرتويانه‌ته به‌ر بۆ حوكمڕانى ئه‌گه‌رچى بێ شه‌رعيش بێت! وه بێ ئاگان له بانگه‌وازى
كردنى خه‌ڵكى بۆ ته‌نها خوا په‌رستى و شوێن كه‌وتنى سوننه‌ت، وه وه‌ك پێويست گرنگى
ناده‌ن به به‌هه‌شت و جه‌هه‌ننه‌مى خه‌ڵك، به‌ڵكو كێشه‌ى گه‌وره‌يان كاربه‌ده‌ستانه.
وه به گوێره‌ى ته‌رازوى عه‌قڵ و شه‌رعيش
هه‌ردوو بۆچونه‌كه‌ى پێشوو له ميانڕه‌وى و ڕاسته‌ڕێ لايان داوه به‌ره‌و لاڕێيى كورت
ڕه‌وى و زێده ڕه‌وى، چونكه ئيسلام هه‌موو بواره‌كانى ژيان -وه‌ك كۆمه‌ڵايه‌تى و ئابورى
و ڕاميارى و به‌ڕێوه‌بردن- ڕێك ده‌خات، ، وه ئيسلام ته‌نها بريتى ني يه له: 1-
په‌يوه‌ندى نێوان خواو به‌نده، به‌ڵكو: 2- په‌يوه‌ندى مرۆڤـ به تاك و كۆمه‌ڵيش
ڕێك ده‌خات، وه ئه‌و په‌يوه‌نديه‌ش پێك هاتووه له‌سه‌ر بناغه‌ى ڕاست گۆيى و ده‌ست
پاكى وئه‌ميندارى و دادپه‌روه‌رى وچاكه‌كارى وخێرخوازى ولێ بوورده‌يى و نه‌رم و نيانى
وڕه‌وشتى جوان و بێ فێڵى. 3- وه په‌يوه‌ندى نێوان مرۆڤه‌كان و كاربه‌ده‌ستانيش
ڕێك ده‌خات به‌و شێوه‌يه‌ى كه به‌رژه‌وه‌ندى هه‌موو لايه‌كى تێدايه، دوور له فيتنه‌و
ئاشوب و ئاژاوه له‌سه‌ر بناغه‌ى هاوكارى له‌سه‌ر چاكه. 4- وه په‌يوه‌ندى نێوان مرۆڤه‌كان وگيانله‌به‌رانى
ترو بوونه‌وه‌ريشى به‌گشتى تێدايه. وه
له‌وه‌ش زياتر په‌روه‌ردگار فه‌رمويه‌تى: (وَمَا مِن دَآبَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ
طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِي الكِتَابِ
مِن شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ) (الأنعام: 38) . واته:
هيچ گيانله‌به‌رێك نى يه كه به‌سه‌ر زه‌ويدا ده‌ڕوات و هيچ باڵنده‌يه‌كيش نى يه
كه ده‌فڕێت به باڵه‌كانى له ئاسمان ئيللا گه‌لانێكن وه‌كو ئێوه له‌سه‌ر ياساى خوا
ده‌ڕۆن ، وه خواى گه‌وره له كتێبه‌كه‌يدا هيچ لايه‌ن و بوارێكى ژيانى ئيهمال نه‌كردووه،
وه له‌پاش مردنيش هه‌موو مرۆڤه‌كانيش وگيان له‌به‌رانيش كۆ ده‌كرێنه‌وه لاى خوا بۆ
دادگاى دادپه‌روه‌رى. وه نمونه‌ى زۆرمان هه‌يه كه تيايدا ده‌رده‌كه‌وێت شه‌ريعه‌ته‌كه‌ى
خواو سياسه‌تى ئيسلام گونجاوه بۆ هه‌موو كات و شوێنێك، وه هۆى ڕاست به‌ڕێوه‌چونى
ژيانى خه‌ڵكی يه‌و له به‌رژه‌وه‌ندى تاك و كۆمه‌ڵدايه، نه‌ك ياسا دانراوه دژ به‌يه‌كه‌كانى
مرۆڤه دروست كراوه‌كان. وه دواى ئه‌م ڕوون كردنه‌وه‌يه پرسيارێك
دێته پێش، كه ئه‌مه‌يه: وه‌چه‌ند نمونه‌يه‌ك له‌سه‌ر ئه‌مه: نمونه‌ى يه‌كه‌م: (القصاص) واته: سزادانى
تاوانبار به وێنه‌ى تاوانه‌كى خۆی، به‌مه‌رجێك تاوانێكى به‌دڕه‌وشتى نه‌بێت، بۆ نمونه
كه‌كه‌سێكى بێ تاوان بكوژێت به ناحه‌ق به ئيختيارى خۆی، ئه‌وه له شه‌ريعه‌تى ئيسلامدا
پێويسته بكوژرێته‌وه، وه ئه‌م تۆڵه سه‌ندنه‌وه‌يه به‌رژه‌وه‌ندى زۆرى تێدايه‌و
هۆى به‌رده‌وام بوونى ژيانى خه‌ڵكه له‌چه‌ند رووانگه‌يه‌كه‌وه: بۆ نمونه ئه‌گه‌ر
پياوكوژ بزانێ ده‌كوژرێته‌وه‌و ته‌نها به‌به‌ندكردن ڕزگارى نابێت ئه‌وه وازده‌هێنێت
له كوشتنى مرۆڤه بێ تاوانه‌كان له‌ترسى كوشتنه‌وه‌ى خۆى. كه‌واته: دوو كه‌س ژيانيان
ده‌ست ده‌كه‌وێت به‌هۆى ياساى تۆڵه سه‌ندنه‌وه‌وه (شريعة القصاص) يه‌كه‌ميان: ئه‌و
كه‌سه‌ى كه خه‌ريك بوو بكوژرێت ، وه دووميان ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌خه‌ريك بوو بكوژێت.
وه زۆر جار ده‌بيستين له‌برى كه‌سێك چه‌ندان
كه‌سى بێ تاوان له كه‌س وكارى بكوژ (قاتل) ده‌كوژرێن، وه‌ئه‌وانيش جارێكى تر تۆڵه
ده‌كه‌نه‌وه بۆ كوژراوه بێ تاوانه‌كانيان وه به‌مه فيتنه‌و كوشتارێكى زۆر په‌يدا
ده‌بێت به‌هۆى پاپه‌ند نه‌بون به شه‌ريعه‌تى تۆڵه‌ى عادلانه‌ى بێكه‌م و زياد (القصاص)،
وه ئه‌گه‌ر له شه‌ريعه‌تى خوا لامان نه‌دابا بۆ ياساى مرۆڤـ لهم باره‌يه‌وه، وه
تۆڵه‌ى عادلانه‌ى لێكرابايه‌وه نه‌ك به (به‌ند كردن) وازى لێ هێندرابا ئه‌وه ته‌نها
تاوان بار تۆڵه‌ى لێ ده‌كرايه‌وه‌و ئه‌م هه‌موو كوشتارو فيتنه‌و ئاژاوه‌يه‌ش دروست
نه‌ده‌بوو . وه هه‌روه‌ها له‌بيريشمان نه‌چێت كه به‌ند كردنى پياو كوژان گه‌وره‌ترين
زيانه له كۆمه‌ڵگا؛ چونكه به‌ندينخانه بۆته قوتابخانه‌يه‌ك بۆ فێربوونى جۆره‌ها
شێوازى كوشتن كه پياو كوژه‌كان بۆ يه‌كترى باس ده‌كه‌ن و له‌يه‌كترى فێرى ده‌بن! كه‌واته
ده‌ركه‌وت كه تۆڵه (القصاص) كوشتن ناهێڵێت، وه ژيانى خه‌ڵك له تۆڵه (القصاص) دايه،
وه‌ك په‌روه‌ردگار فه‌رمويه‌تى: (وَلَكُمْ فِي القِصَاصِ حَياةٌ) (البقرة: 179). نمونه‌ى دووم: (بڕينى ده‌ستى دز) له شه‌ريعه‌تى
خوادا پێويسته دز ده‌ستى ببڕدرێت له‌سه‌ر دزينى شتێك كه نرخه‌كه‌ى (30,000) سى هه‌زار
دينارى طبع بێت، به‌ڵام ياساى داندراوى مرۆڤـ ده‌ڵێت: چۆن ده‌بێت ده‌ستێك ببڕدرێت كه‌خوێنه‌كه‌ى
له ئيسلامدا (500) مسقاڵ زێڕه، واته كه‌سێك به ناحه‌ق ده‌ستى كه‌سێك ببڕێت ده‌بێت
خوێنى بدات كه بريتى يه لـه (500) مسقاڵ زێڕ، جا ده‌ڵێن ده‌ستێك كه ئاوا به نرخ
بێت له ئيسلامدا چۆن ده‌بێ ببڕدرێت له برى دزينى سى هه‌زار دينار؟!. وه لهم باره‌يه‌وه
شاعيرێكى نه‌فام وتويه‌تى: يـد بِخَمسِ مـئيـنَ عَسجَـدٍ وُدِيَـتْ مـا بالـهـا قُـطِعَـتْ في رُبع
دينار؟! واته: چۆن ده‌ستێك خوێنه‌كه‌ى (500) مسقاڵ
زێڕ بێت، ده‌بڕدرێت له سه‌ر دزينى روبعه دينارێكى زێر كه سى هه‌زار دينارى ئه‌مڕۆ
ده‌كات؟!. له وه‌ڵامدا شاعيرێك فه‌رمويه‌تى:
صِيانةُ العُضْوِ أغلاها، وأرخصَها حِـمايةُ المـالِ فافْـهَمْ حِكـمةَ
البـاري واته: پارێزگارى كردن له ده‌سته‌كه نرخه‌كه‌ى
گران كردووه، واته بۆ ئه‌وه‌ى كه‌س نه‌وێرێت ده‌ست درێژى بكات بۆ بڕينى ده‌ستى كه‌س،
خوێنى ده‌ست بڕينى به ناحه‌ق گران كراوه . به‌ڵام
هۆى بێ نرخى ده‌ستى دز ئه‌وه‌يه كه ماڵى خه‌ڵكى بپارێزرێت، واته: مرۆڤى دز ده‌زانێت
كه ئه‌گه‌ر سى هه‌زار بدزێت كه چه‌ند كه‌مه ئه‌وه ده‌ستى ده‌بڕن، ئه‌و كاته ناوێرێ
كه‌مترين ماڵى خه‌ڵك بدزێ . به‌ڵام ئه‌گه‌ر پێچه‌وانه كرابايه‌وه، واته: تاوه‌كو ماڵێكى زۆرى نه‌دزيبا
ده‌ستى نه‌بڕابا، بۆ نمونه تاوه‌كو (500) مسقاڵ نه‌دزێت ده‌ستى نه‌بڕێ ئه‌وه ماڵى
خه‌ڵك نه‌ده‌پارێزرا، وه دزى زۆر ده‌بوو، چونكه دزه‌كان -بۆنمونه- (499) مسقاڵ ده‌دزن
وه ده‌ستيشيان نابڕدڕێت . كه‌واته: ماڵى خه‌ڵك ده‌دزرێت ودزى زۆرده‌بێت، كه‌واته:
بۆئه‌وه‌ى دزى نه‌مێنێت وكه‌س كه‌مترين ماڵى كه‌س نه‌دزێت ئه‌وه له‌سه‌ر (30,000)
ده‌ست ده‌بڕدرێت، وه بۆ ئه‌وه‌ى ده‌ستى پاك و ئه‌مينيش بپارێزرێت وه‌كه‌س ده‌ست درێژى
نه‌كاته سه‌ر، ئه‌وه خوێنه‌كه‌ى گران كراوه . وه‌هه‌روه‌ها وه‌ڵامێكى ترى شاعيره نه‌فامه‌كه‌ش
دراوه‌ته‌وه بهم دێره شعره: عِزُّ الأمانةِ أغلاها، وأرخصها ذُلُّ الخـِيانـة، فافـهـم
حـكمة الباري واته: عيززه‌تى ده‌ست پاكى و ئه‌مينی،
نرخى خوێنى ئه‌و ده‌سته‌ى گران كردووه، وه خيانه‌ت و ناپاكى ده‌سته‌كه‌ش بێ نرخى
كردووه . به‌ڵام ئه‌مڕۆ چونكه شه‌رعى خوا به‌ته‌واوى
حوكمى پێ ناكرێ ده‌بينين دزى زۆر بووه، وه قوتابخانه‌ى دزيش كه به‌نديخانه‌كانن
به‌رده‌وام دزى مۆدێرن و شاره‌زا به‌هه‌موو شێوازه‌كانى دزى ته‌خه‌رروج پێ ده‌كات،
وه ئه‌گه‌ر دزێك بێ ده‌سه‌ڵات بێت يان لێپرسراوێك ده‌ستى ببڕێت له پێش چاوى خه‌ڵكی،
ئه‌وه ده‌بێته عيبڕه‌ت و په‌ند بۆ هه‌موو ئه‌وانه‌ى كه نيه‌تى دزييان هه‌يه‌و لێپرسراوێتى
به‌كارده‌هێنن بۆ دزينى ماڵى گه‌ل وميلله‌ت! . وه ئه‌گه‌ر هه‌موو ئه‌و پياو كوژه خوێن
ڕێژانه‌ش بكوژنه‌وه كه به‌ناحه‌ق خوێنى خه‌ڵكى ده‌ڕێژن، ئه‌وه كوشتن و ئاژاوه كه‌م
ده‌بێته‌وه. به‌ڵام به‌داخه‌وه وازهێنراوه له شه‌رعى خوا، وه قانونى دژ به شه‌رعى
خوا نه‌يتوانى چاره‌سه‌رى ته‌واو دابين بكات، وه‌به‌رهه‌مه‌كه‌شى ئه‌وه‌يه كه سه‌دان
ڕێگرو چه‌ته‌و پياو كوژ ده‌گيرێن و دواى ماوه‌يه‌ك به‌رده‌درێن، بارودۆخى عێراق به‌تايبه‌ت باشورو ناوه‌ڕاستى عێراق باشترين به‌ڵگه‌ى ئه‌م
ڕاستى يه‌ن . وصلى الله وسلم على نبينا محمد وعلى آله
وصحبه أجمعين. نوسينى د.عبداللطيف احمد مصطفى |
