حوكم و ئادابه‌كانى قه‌رزدان و قه‌رزكردن و قه‌رزدانه‌وه‌ له‌ ژێر تيشكى ئايه‌ته‌ پيرۆزه‌كانى قورئان و فه‌رمووده‌ صه‌حيحه‌كاندا (بەشی دووەم)

حوكم و ئادابه‌كانى قه‌رزدان و قه‌رزكردن و قه‌رزدانه‌وه‌ له‌ ژێر تيشكى ئايه‌ته‌ پيرۆزه‌كانى قورئان و فه‌رمووده‌ صه‌حيحه‌كانى پێغه‌مبه‌ردا (صلى الله علیه وسلم)

* بردنى پاره‌ى خه‌ڵك به‌ نيه‌تى دانه‌وه‌ى يان خواردنى:

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ (ڕەزای خوای لێبێت) عَنِ النَّبِيِّ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ : ((مَنْ أَخَذَ أَمْوَالَ النَّاسِ يُرِيدُ أَدَاءَهَا أَدَّى اللَّهُ عَنْهُ ، وَمَنْ أَخَذَ يُرِيدُ إِتْلاَفَهَا أَتْلَفَهُ اللَّهُ)) صحيح البخارى رقم : (2387) . واته‌ : هه‌ر كه‌سێك پاره‌ و ماڵـى خه‌ڵك ببات به‌ نيه‌ت و مه‌به‌ستى دانه‌وه‌ى ئه‌وا خواى گه‌وره‌ بۆى ده‌داته‌وه‌ ، وه‌ هه‌ر كه‌سێكيش پاره‌ و ماڵـى خه‌ڵك ببات به‌ نيه‌ت و مه‌به‌ستى نه‌دانه‌وه‌ى ئه‌وا خواى گه‌وره‌ له‌ ناوى ده‌بات .

زانايان فه‌رموويانه‌ مه‌به‌ست به‌وه‌ى كه‌ خواى گه‌وره‌ بۆى ده‌داته‌وه‌ بريتييه‌ له‌ دوو شت :

ــ خواى په‌روه‌ردگار كارى بۆ ئاسان ده‌كات و به‌ره‌كه‌ت ده‌خاته‌ ناو ئيش و كاريه‌وه‌ تاوه‌كو بتوانێت قه‌رزه‌كه‌ بداته‌وه‌ .

ــ ئه‌گه‌ر مرد و قه‌رزه‌كه‌ى به‌ سه‌ر مايه‌وه‌ به‌ هۆى نه‌دارى و ده‌ست كورتييه‌وه‌ ئه‌وا خواى گه‌وره‌ خۆى بۆى ده‌بژێرێت به‌وه‌ى كه‌ ئه‌وه‌نده‌ پاداشتى خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ ده‌داته‌وه‌ تاوه‌كو ڕازى ده‌بێت .

هه‌روه‌ها فه‌رموويانه‌ مه‌به‌ست به‌وه‌ى كه‌ خواى گه‌وره‌ له‌ ناوى ده‌بات بريتييه‌ له‌ دوو شت :

ــ يان له‌ ناوبردنه‌كه‌ى له‌ دونيادا ده‌بێت ، به‌وه‌ى كه‌ بژێوى يان خۆى له‌ ناوببات .

ــ وه‌ يان له‌ ناوبردنه‌كه‌ى له‌ دواڕۆژدا ده‌بێت به‌وه‌ى كه‌ سزاى بدات و تۆڵه‌ى خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ى لێبسێنێته‌وه‌ .

قال الـحافظ : (... نَطَقَ الْحَدِيثُ بِأَنَّ اللَّهَ يُؤَدِّى عَنْهُ إِمَّا بِأَنْ يَفْتَحَ عَلَيْهِ فِى الدُّنْيَا ، وَإِمَّا بِأَنْ يَتَكَفَّلَ عَنْهُ فِى الْآخِرَةِ ...

قَوْلُهُ : "أَتْلَفَهُ اللَّه" : ظَاهِرهُ أَنَّ الْإِتْلَافَ يَقَعُ لَهُ فِى الدُّنْيَا وَذَلِكَ فِى مَعَاشِهِ أَوْ فِى نَفْسِهِ ... وَقِيلَ الْمُرَادُ بِالْإِتْلَافِ عَذَاب الْآخِرَة . قَالَ اِبْن بَطَّال : فِيهِ الْحَضُّ عَلَى تَرْك اِسْتِئْكَال أَمْوَال النَّاسِ وَالتَّرْغِيب فِى حُسْنِ التَّأْدِيَةِ إِلَيْهِمْ عِنْدَ الْمُدَايَنَةِ وَأَنَّ الْجَزَاءَ قَدْ يَكُونُ مِنْ جِنْسِ الْعَمَلِ ...) فتح البارى : (5 / 68 ـ 69) . واته‌ : ئه‌م فه‌رمووده‌يه‌ هاندانى تێدايه‌ بۆ وازهێنان له‌ خواردنى پاره‌ و ماڵى خه‌ڵك ، و هاندانيشى تێدايه‌ بۆ قه‌رزدانه‌وه‌ى خه‌ڵك به‌ چاكه‌ له‌ كاتى قه‌رزكردندا ...

وَعَنْ صُهَيْبِ الْخَيْرِ (ڕەزای خوای لێبێت) عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ : ((أَيُّمَا رَجُلٍ يَدَيَّنُ دَيْنَاً وَهُوَ مُجْمِعٌ أَنْ لاَ يُوَفِّيَهُ إِيَّاهُ لَقِىَ اللَّهَ سَارِقَاً)) صحيح سنن ابن ماجه رقم : (2410) . واته‌ : هه‌ر پياوێك قه‌رزێك بكات و مه‌به‌ست و نيه‌تى وابێت كه‌ نه‌يداته‌وه‌ به‌ خاوه‌نه‌كه‌ى ئه‌وا ئه‌و پياوه‌ كه‌ ده‌گاته‌ خواى په‌روه‌ردگار به‌ دز ده‌ژمێردرێت .

* قه‌رزارى به‌ هۆى كاره‌ساته‌وه‌ :

ئه‌گه‌ر كه‌سێك به‌ هۆى كاره‌ساتێكه‌وه‌ كه‌وته‌ ژێر قه‌رزه‌وه‌ ئه‌وا پێويسته‌ له‌ سه‌ر موسڵمانان هاوكارى بكه‌ن و ته‌نها ئه‌وه‌نده‌ش ده‌بژێرێت كه‌ له‌ توانايدا هه‌يه‌ .

عَنْ أَبِى سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَ : ((أُصِيبَ رَجُلٌ فِى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) فِى ثِمَارٍ ابْتَاعَهَا فَكَثُرَ دَيْنُهُ ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) : تَصَدَّقُوا عَلَيْهِ ، فَتَصَدَّقَ النَّاسُ عَلَيْهِ فَلَمْ يَبْلُغْ ذَلِكَ وَفَاءَ دَيْنِهِ ، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) لِغُرَمَائِهِ : خُذُوا مَا وَجَدْتُمْ وَلَيْسَ لَكُمْ إِلاَّ ذَلِكَ)) صحيح مسلم رقم : (1556) . واته‌ : پياوێك له‌ سه‌رده‌مى پێغه‌مبه‌رى خوادا (صلى الله علیه وسلم) كاره‌ساتێك هات به‌ سه‌ريدا له‌ كڕينى به‌روبوومێكدا بۆيه‌ قه‌رزێكى زۆرى كه‌وته‌ سه‌ر ، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : خێر و صه‌ده‌قه‌ى پێ بكه‌ن و هاوكارى بكه‌ن ، جا خه‌ڵك خێريان پێ كرد و هاوكاريان كرد به‌ڵام ئه‌و خێره‌ به‌شى قه‌رزه‌كه‌ى به‌ ته‌واوى نه‌كرد ، دواى ئه‌وه‌ پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) به‌ خاوه‌ن قه‌رزه‌كانى فه‌رموو : ئه‌وه‌ى كه‌ ده‌يبينن بيبه‌ن و جگه‌ له‌مه‌ش هيچى ترتان بۆ نييه‌ .

قال النووى : (فِيهِ : التَّعَاوُن عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى ، وَمُوَاسَاة الْمُحْتَاج وَمَنْ عَلَيْهِ دَيْن ، وَالْحَثُّ عَلَى الصَّدَقَة عَلَيْهِ ، وَأَنَّ الْمُعْسِر لَا تَحِلُّ مُطَالَبَته وَلَا مُلَازَمَته وَلَا سِجْنه ... وَفِيهِ أَنْ يُسَلِّم إِلَى الْغُرَمَاء جَمِيع مَال الْمُفْلِس مَا لَمْ يَقْضِ دَيْنهمْ ، وَلَا يَتْرُك لِلْمُفْلِسِ سِوَى ثِيَابه وَنَحْوهَا) شرح صحيح مسلم : (10 / 217 ـ 218) .  واته‌ : ئه‌م فه‌رمووده‌يه‌ ئه‌وه‌ى تێدايه‌ كه‌ :

ــ ده‌بێت هاوكارى يه‌كتر بكرێت له‌ سه‌ر چاكه‌كارى و خۆپارێزى كردن له‌ تاوان و خراپه‌كارى .

ــ وه‌ ده‌بێت هاوكارى و يارمه‌تى نه‌دار و قه‌رزار بكرێت و هاندانيشى تێدايه‌ بۆ به‌خشين و صه‌ده‌قه‌ كردن به‌ نه‌دار و قه‌رزار .

ــ هه‌روه‌ها قه‌رزارى نه‌دار و بێ توانا دروست و حه‌ڵاڵ نييه‌ داواى قه‌رزى لێبكرێته‌وه‌ و به‌ دواى بكه‌ويت و به‌ند و سجنى بكه‌يت .

ــ وه‌ هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شى تێدايه‌ : كه‌ هه‌موو ماڵ و سامانێكى ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌ هيچى به‌ ده‌سته‌وه‌ نه‌ماوه‌ (موفڵس) ده‌درێته‌ ده‌ست خاوه‌ن قه‌رزه‌كان تاوه‌كو قه‌رزيان به‌ سه‌ريه‌وه‌ مابێت و هيچيشى بۆ به‌ جێناهێڵن جگه‌ له‌ جلوبه‌رگ و هاوه‌شێوه‌كانى نه‌بێت له‌ پێداويستييه‌ سه‌ره‌كييه‌كان .

* ئايا زه‌كاتى قه‌رز ده‌درێت يان نادرێت ؟

پاره‌ و ماڵ و سامانى به‌ قه‌رز دراو ده‌بێت به‌ دوو به‌شه‌وه‌ :

1 ـ قه‌رزێك كه‌ له‌ لاى كه‌سێكه‌ تواناى دانه‌وه‌يى هه‌يه‌ و ئومێدى دانه‌وه‌شى ده‌كه‌يت : ئه‌وا ئه‌م پاره‌ و ماڵه‌ ده‌بێت (خاوه‌ن پاره‌ و سامانه‌كه‌) زه‌كاته‌كه‌ى بدات بۆ هه‌موو ساڵێك .

2 ـ قه‌رزێك كه‌ له‌ لاى كه‌سێكه‌ تواناى دانه‌وه‌يى نييه‌ چونكه‌ نه‌دار و ده‌ست كورته‌ يان له‌ لاى كه‌سێكى قه‌رز كوێره‌ و ئومێدى دانه‌وه‌ى ناكه‌يت : ئه‌وا ئه‌م پاره‌ و ماڵه‌ زه‌كاتى تێدا نييه‌ .

قال اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء برئاسة الشيخ ابن باز رحمهُ الله :  (إذا كان الـمَدين مُعْسِراً أو كان مليئاً لكنه مُـماطِل ولا يمكن الدائن استخلاص دَينِهِ منه ... فلا تـجب الزكاة على الدائن حتى يَقبِضَ دَينَهُ ويستقبل به حولاً) فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث والإفتاء رقم الفتوى : (9069) . واته‌ : ئه‌گـه‌ر قه‌رزاره‌كــه‌ نه‌دار و ده‌ست كورت و بێ توانا بوو يان ئه‌گه‌ر توانــاى هه‌بوو قه‌رزه‌كه‌ بداته‌وه‌ و ده‌ست ڕۆيشتوو بوو به‌ڵام قه‌رز كوێر و دواخه‌ر بوو وه‌ خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ش نه‌يده‌توانى قه‌رزه‌كه‌ى لێبسێنێته‌وه‌ و له‌ ده‌سى ده‌ربكات ... ئه‌وا زه‌كات دانى ئه‌و قه‌رزه‌ واجب و پێويست نييه‌ له‌ سه‌ر خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ هه‌تاوه‌كو قه‌رزه‌كه‌ى وه‌رده‌گرێته‌وه‌ و ساڵيش به‌ سه‌ريدا تێپه‌ڕ ده‌بێت . وه‌ ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانيت كه‌وا قه‌رزار زكاتى ئه‌وه‌ قه‌رزه‌ نادات كه‌ له‌ لايه‌تى ، چونكه‌ خاوه‌نى موڵك و سه‌روه‌ت و سامان واجب و پێويسته‌ له‌ سه‌رى زه‌كاتى هه‌موو ماڵ و سامانه‌كه‌ى بدات به‌وه‌يشه‌وه‌ كه‌ قه‌رزه‌ له‌ سه‌ر قه‌رزارێك كه‌ تواناى دانه‌وه‌يى هه‌بێت و ئومێدى دانه‌وه‌شى لـێ بكرێت .

* ئه‌گه‌ر موسڵمانێكى نه‌دار و ده‌ست كورت به‌ قه‌رزارى مرد ئه‌وا ده‌بێت له‌ خه‌زينه‌ى ده‌وڵه‌ت قه‌رزه‌كه‌ى بۆ ببژێرێت :

عَنِ ابْنِ عُمَرَ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) : ((الدَّيْنُ دَيْنَانِ فَمَنْ مَاتَ وَهُوَ يَنْوِى قَضَاءَهُ فَأَنَا وَلِيُّهُ ، وَمَنْ مَاتَ وَلا يَنْوِى قَضَاءَهُ فَذَاكَ الَّذِى يُؤْخَذُ مِنْ حَسَنَاتِهِ لَيْسَ يَوْمَئِذٍ دِينَارٌ وَلا دِرْهَمٌ)) صحيح الترغيب والترهيب رقم : (1803) وصحيح الـجامع الصغير رقم : (3418) . واته‌ : قه‌رز دوو جۆره‌ : هه‌ر كه‌سێك بمرێت به‌ قه‌رزارى و نيه‌تى دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كه‌ى بووبێت ئه‌وا من ده‌بمه‌ خاوه‌نى و بۆى ده‌بژێرم له‌ (بيتُ الـمال) ، وه‌ هه‌ر كه‌سێك بمرێت به‌ قه‌رزارى و نيه‌تى دانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كه‌ى نه‌بووبێت ئه‌وه‌ ئه‌و كه‌سه‌يه‌ كه‌ به‌ ئه‌ندازه‌ى قه‌رزه‌كه‌ له‌ كرده‌وه‌ چاكه‌كانى ده‌برێت چونكه‌ له‌ ڕۆژى قيامه‌تدا دينار و درهه‌م نييه‌ .

 * دوا خستنى قه‌رز بردنه‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى سته‌م و زوڵمه‌ :

عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ (ڕەزای خوای لێبێت) أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ : ((مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ)) صحيح البخارى رقم : (2287) و (2400) وصحيح مسلم رقم : (1564) . واته‌ : دوا خستنى بردنه‌وه‌ى قه‌رز له‌ لايه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ كه‌ ده‌ستى بچێت و بتوانێت قه‌رزه‌كه‌ بداته‌وه‌ [ئه‌گه‌ر چى ده‌وڵه‌مه‌نديش نه‌بێت] سته‌م و زوڵـمه‌ ... وه‌ ئه‌وه‌ش بزانه‌ كه‌وا پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : ((الظُّلْمُ ظُلُمَاتٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ...)) صحيح البخارى رقم : (2447) وصحيح مسلم رقم : (2579) . واته‌ : سته‌م و زوڵم كردن تاريكييه‌ له‌ ڕۆژى دوايدا .

وه‌ زانايان فه‌رموويانه‌ دواخستنى دانه‌وه‌ى قه‌رز له‌ لايه‌ن كه‌سێكه‌وه‌ كه‌ تواناى هه‌بێت بيداته‌وه‌ و به‌ڵام كه‌م ترخه‌مى ده‌كات و به‌ بێ عوزر و بيانو دواى ده‌خات و ئه‌مڕۆ و به‌يانى و پانزه‌ى مانگ و سه‌رى مانگ ده‌كات ئه‌وا يه‌كێك له‌ تاوانه‌ گه‌وره‌كانى (الـكبائـر) ئه‌نجام داوه‌ و پێى ده‌بێت به‌ (فاسـق) و شكات كردن و به‌ند و سجن كردنى حه‌ڵاڵ ده‌كات .

قال الـحافظ ابن حجر : (قَوْلُهُ : "مَطْلُ الْغَنِيِّ ظُلْمٌ" وَالْمَعْنَى أَنَّهُ مِنْ الظُّلْم ، وَأُطْلِقَ ذَلِكَ لِلْمُبَالَغَةِ فِى التَّنْفِير عَنْ الْمَطْل ... وَالْغَنِيُّ مُخْتَلَف فِى تَفْرِيعه وَلَكِنْ الْمُرَاد بِهِ هُنَا مَنْ قَدَرَ عَلَى الْأَدَاء فَأَخَّرَهُ وَلَوْ كَانَ فَقِيرَاً ... وَالْمَعْنَى أَنَّهُ يَحْرُم عَلَى الْغَنِيّ الْقَادِر أَنْ يَمْطُل بِالدَّيْنِ بَعْد اِسْتِحْقَاقه بِخِلَافِ الْعَاجِز ... وَفِى الْحَدِيث : الزَّجْر عَنْ الْمَطْل ، وَاخْتُلِفَ هَلْ يُعَدُّ فِعْله عَمْدَاً كَبِيرَة أَمْ لَا ؟ فَالْجُمْهُور عَلَى أَنَّ فَاعِله يَفْسُق ... وَاسْتُدِلَّ بِهِ عَلَى أَنَّ الْعَاجِز عَنْ الْأَدَاء لَا يَدْخُل فِى الظُّلْم ... وَاسْتُنْبِطَ مِنْهُ أَنَّ الْمُعْسِر لَا يُحْبَس وَلَا يُطَالَب حَتَّى يُوسِر ... ) انظر : فتح البارى شرح صحيح البخارى : (4 / 586 ـ 588) .

* دوا خستنى قه‌رز بردنه‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى غه‌يبه‌ت كردن و سزادانى قه‌رزاره‌كه‌ حه‌ڵاڵ ده‌كات :

ئه‌گه‌ر كه‌سێكى قه‌رزار تواناى هه‌بوو ئه‌و قه‌رزه‌ى كه‌ له‌ لايه‌تى بيداته‌وه‌ و نه‌يدايه‌وه‌ و ئه‌مڕۆ و به‌يانى ده‌كرد و دواى ده‌خست به‌ بێ عوزر ئه‌وا دروسته‌ بۆ خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ غه‌يبه‌تى قه‌رزاره‌كه‌ بكات و بڵێت سته‌م و زوڵمى لێم كردووه‌ و دروستيشه‌ شكاتى بكات و حه‌بس و زيندانى و به‌ندى بكات و تۆڵه‌ى خۆيى لـێ بسێنێته‌وه‌ ، هه‌روه‌ها دروستيشه‌ خه‌ڵكانى ترى لـێ ئاگادار بكاته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ى پاره‌ و ماڵى خۆيانى نه‌ده‌نێ به‌ قه‌رز .

عَنْ الشَّرِيدِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ : ((لَيُّ الْوَاجِدِ يُحِلُّ عِرْضَهُ وَعُقُوبَتَهُ)) صحيح سنن أبـى داود رقم (3628) وصحيح سنن النسائى رقم : (4689) ، وقد رواهُ البخارى تعليقاً فـى صحيحه انظر الفتح : (5 / 78) . واته‌ : ئه‌و كه‌سه‌ى كه‌ تواناى هه‌يه‌ قه‌رز بداته‌وه‌ به‌ڵام نايداته‌وه‌ و دواى ده‌خات ئه‌مه‌ غه‌يبه‌ت كردن و سومعه‌ت شكاندن و سزا دان و تۆڵه‌ لـێ سه‌ندنه‌وه‌ى حه‌ڵاڵ ده‌كات .

قال العلماء : "يُحِلُّ عِرْضَهُ" : أى شكايته بأن يقول ظلمنـى أو يُحذر غيرهُ منهُ كى لا يعطوهُ أموالـهم . وعقوبته : أى سجنه وحبسهُ وتعزيرهُ . وقال الـحافظ : (وَاسْتُدِلَّ بِهِ عَلَى مَشْرُوعِيَّةِ حَبْسِ الْمَدِينِ إِذَا كَانَ قَادِرَاً عَلَى الْوَفَاءِ تَأْدِيبَاً لَهُ وَتَشْدِيدَاً عَلَيْهِ ، وَبِقَوْلِهِ : "الْوَاجِد" عَلَى أَنَّ الْمُعْسِرَ لَا يُحْبَسُ) فتح البارى : (5 / 78) .

* نووسينى قه‌رز و شايه‌ت گرتن له‌ سه‌رى :

خواى په‌روه‌ردگار له‌ درێژترين ئايه‌تى قورئانى پيرۆزدا فه‌رمانى به‌ ئيمانداران كردووه‌ كه‌وا ئه‌گه‌ر قه‌رزێكيان دا به‌ كه‌سێك بۆ ماوه‌يه‌ك ئه‌وا باشتر و چاكتر وايه‌ بينووسن و دوو كه‌سيش بكه‌ن به‌ شايه‌ت له‌ سه‌ر ئه‌و قه‌رزه‌ كه‌م بێت يان زۆر بێت :

قال الله تعالـى :( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَيٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ  وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ  وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَن يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ  فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِى عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا  فَإِن كَانَ الَّذِى عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَن يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ  وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِن رِّجَالِكُمْ  فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَن تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَيٰ  وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا  وَلَا تَسْأَمُوا أَن تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَيٰ أَجَلِهِ  ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَيٰ أَلَّا تَرْتَابُوا  إِلَّا أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا  وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ  وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ  وَإِن تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ  وَاتَّقُوا اللَّهَ  وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ  وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ) [البقرة 282] .

قال الـحافظ ابن كثير : (هذه الآية الكريـمة أطول آية فـى القرآن العظيم … فقوله : ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ ) هذا إرشاد منه تعالى لعباده الـمؤمنين إذا تعاملوا بـمعاملات مؤجلة أن يكتبوها ليكون ذلك أحفظ لـمقدارها وميقاتـها وأضبط للشاهد فيها ، وقد نبه على هذا فى آخر الآية حيث قال : (ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا)… وقوله : (فَاكْتُبُوهُ) أمر منه تعالى بالكتابة للتوثقة والـحفظ … فأمروا أمر إرشاد لا أمر إيجاب كما ذهب إليه بعضهم … وقال أبو سعيد والشعبى والربيع بن أنس والـحسن وابن جريج وابن زيد وغيرهم كان ذلك واجباً ثُمَّ نسخ بقوله : (فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ) والدليل على ذلك أيضاً الـحديث الذى حكى عن شرع من قبلنا مقرراً فـى شرعنا ولـم ينكر عدم الكتابة والإشهاد … عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ (ڕەزای خوای لێبێت) عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) : ((أَنَّهُ ذَكَرَ أَنَّ رَجُلاً مِنْ بَنِى إِسْرَائِيلَ سَأَلَ بَعْضَ بَنِى إِسْرَائِيلَ أَنْ يُسْلِفَهُ أَلْفَ دِينَارٍ ، فَقَالَ : ائْتِنِى بِالشُّهَدَاءِ أُشْهِدُهُمْ ، فَقَالَ : كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدَاً ، قَالَ : فَأْتِنِى بِالْكَفِيلِ ، قَالَ : كَفَى بِاللَّهِ كَفِيلاً ، قَالَ صَدَقْتَ ، فَدَفَعَهَا إِلَيْهِ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى …)) صحيح البخارى رقم : (1498) و (2063) و (2291) و (2404) و (2430) و (2734) و (6261) .

وهذا إسناد صحيح وقد رواه البخارى بسبعة مواضع من طرق صحيحة معلقا بصيغة الـجزم ... وقوله تعالى : (وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ) أى بالقسط والـحق ولا يـجر فى كتابته على أحد ولا يكتب إلا ما اتفقوا عليه زيادة ولا نقصان . وقوله : (وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَن يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ ۚ) فليكتب أى ولا يـمتنع من يعرف الكتابة إذا سئل أن يكتب للناس ولا ضرورة عليه فى ذلك ، فكما علمه الله ما لـم يكن يعلم فليتصدق على غيره مـمن لا يحسن الكتابة وليكتب …وقال مجاهد وعطاء واجب على الكاتب أن يكتب .

وقوله : (وَلْيُمْلِلِ الَّذِى عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ) أى وليملل الـمدين على الكاتب ما فى ذمته من الدين  وليتق الله فى ذلك ، [وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا] أى لا يكتم منه شيئاً ، (فَإِن كَانَ الَّذِى عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا) مـحجوراً عليه بتبذير ونحوه [أَوْ ضَعِيفًا] أى صغيرا أو مجنوناً (أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَن يُمِلَّ هُوَ) أما لعى أو جهل بـموضع صواب ذلك من خطأه (فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ) .

وقوله : (وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِن رِّجَالِكُمْ) أمر بالإشهاد مع الكتابة لزيادة التوثقة (فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ) وهذا إنـما يكون فى الأموال وما يقصد به الـمال ، وإنـما أقيمت الـمرأتان مقام الرجل لنقصان عقل المرأة … كما قال مسلم فى صحيحه عن أبى هريرة عن النبى (صلى الله علیه وسلم) أنه قال : ((…أَمَّا نُقْصَانُ الْعَقْلِ فَشَهَادَةُ امْرَأَتَيْنِ تَعْدِلُ شَهَادَةَ رَجُلٍ فَهَذَا نُقْصَانُ الْعَقْلِ)) صحيح البخارى رقم : (304) وصحيح مسلم رقم : (79) واللفظ لـه .

وقوله : (مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ) فيه دلالة على اشتراط العدالة فى الشهود …

وقوله : (أَن تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَيٰ) أن تضل إحداهما يعنى المرأتين إذا نسيت الشهادة فتذكر إحداهما الأخرى أى يحصل لـها ذكر بـما وقع به من الإشهاد …

وقوله : (وَلَا تَسْأَمُوا أَن تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَيٰ أَجَلِهِ) هذا من تـمام الإرشاد وهو الأمر بكتابة الـحق صغيرا كان أو كبيرا فقال ولا تسأموا أى لا تـملوا أن تكتبوا الـحق على أى حال كان من القلة والكثرة إلى أجله .

وقوله : (ذَٰلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَيٰ أَلَّا تَرْتَابُوا) أى هذا الذى أمرناكم به من الكتابة للحق إذا كان مؤجلاً هو أقسط عند الله أى أعدل وأقوم للشهادة أى أثبت للشاهد إذا وضع خطه ثم رآه تذكر به الشهادة لاحتمال أنه لو لـم يكتبه أنْ ينساهُ كما هو الواقع غالباً ، وأدنَى أنْ لا ترتابوا وأقرب إلى عدم الريبة بل ترجعون عند التنازع إلى الكتاب

الذى كتبتموه فيفصل بينكم بلا ريبة .

وقوله : (إِلَّا أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا ۗ) أى إذا كان البيع بالـحاضر يدا بيد فلا بأس بعدم الكتابة لا نتفاء المحذور فى تركها .

فأما الاشهاد على البيع فقد قال تعالـى : (وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ ۚ) قال ابن أبى حاتم … روى عن جابر بن زيد ومجاهد وعطاء والضحاك نحو ذاك وقال الشعبى والـحسن هذا الأمر منسوخ بقوله : (فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ).

وهذا الأمر محمول عند الـجمهور على الإرشاد والندب لا على الوجوب ، والدليل على ذلك حديث خُزَيْمَةَ بْنِ ثَابِتٍ الأَنْصَارِيِّ (ڕەزای خوای لێبێت) :

وقد رواه الإمام أحمد حَدَّثَنَا أَبُو الْيَمَانِ حَدَّثَنَا شُعَيْبٌ عَنِ الزُّهْرِيِّ حَدَّثَنِى عُمَارَةُ بْنُ خُزَيْمَةَ الأَنْصَارِيُّ أَنَّ عَمَّهُ حَدَّثَهُ وَهُوَ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِيِّ (صلى الله علیه وسلم) : ((أَنَّ النَّبِيَّ (صلى الله علیه وسلم) ابْتَاعَ فَرَساً مِنْ أَعْرَابِيٍّ فَاسْتَتْبَعَهُ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) لِيَقْضِيَهُ ثَمَنَ فَرَسِهِ فَأَسْرَعَ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) الْمَشْىَ وَأَبْطَأَ الأَعْرَابِيُّ فَطَفِقَ رِجَالٌ يَعْتَرِضُونَ الأَعْرَابِيَّ فَيُسَاوِمُونَ بِالْفَرَسِ لاَ يَشْعُرُونَ أَنَّ النَّبِيَّ (صلى الله علیه وسلم) ابْتَاعَهُ حَتَّى زَادَ بَعْضُهُمُ الأَعْرَابِيَّ فِى السَّوْمِ عَلَى ثَمَنِ الْفَرَسِ الَّذِى ابْتَاعَهُ بِهِ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) .

فَنَادَى الأَعْرَابِيُّ النَّبِيَّ (صلى الله علیه وسلم) فَقَالَ : إِنْ كُنْتَ مُبْتَاعاً هَذَا الْفَرَسَ فَابْتَعْهُ وَإِلاَّ بِعْتُهُ .

فَقَامَ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) حِينَ سَمِعَ نِدَاءَ الأَعْرَابِيِّ فَقَالَ : أَوَلَيْسَ قَدِ ابْتَعْتُهُ مِنْكَ ؟

قَالَ الأَعْرَابِيُّ : لاَ وَاللَّهِ مَا بِعْتُكَ .

فَقَالَ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) : بَلَى قَدِ ابْتَعْتُهُ مِنْكَ ، فَطَفِقَ النَّاسُ يَلُوذُونَ بِالنَّبِيِّ (صلى الله علیه وسلم) وَالأَعْرَابِيِّ وَهُمَا يَتَرَاجَعَانِ .

فَطَفِقَ الأَعْرَابِيُّ يَقُولُ : هَلُمَّ شَهِيداً يَشْهَدُ أَنِّى بَايَعْتُكَ .

فَمَنْ جَاءَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ قَالَ لِلأَعْرَابِيِّ : وَيْلَكَ إِنَّ النَّبِيَّ (صلى الله علیه وسلم) لَمْ يَكُنْ لِيَقُولَ إِلاَّ حَقَّاً .

حَتَّى جَاءَ خُزَيْمَةُ فَاسْتَمَعَ لِمُرَاجَعَةِ النَّبِيِّ (صلى الله علیه وسلم) وَمُرَاجَعَةِ الأَعْرَابِيِّ ، فَطَفِقَ الأَعْرَابِيُّ يَقُولُ : هَلُمَّ شَهِيداً يَشْهَدُ أَنِّى بَايَعْتُكَ .

قَالَ خُزَيْمَةُ : أَنَا أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ بَايَعْتَهُ .

فَأَقْبَلَ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) عَلَى خُزَيْمَةَ فَقَالَ : بِمَ تَشْهَدُ ؟

فَقَالَ : بِتَصْدِيقِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ .

فَجَعَلَ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) شَهَادَةَ خُزَيْمَةَ شَهَادَةَ رَجُلَيْنِ)) مسند أحمد رقم : (22522) وصحيح سنن أبـى داود رقم : (3607) وصحيح سنن النسائى رقم : (4647) .

 … ولكن الإحتياط هو الإشهاد لـما رواه الإمامان الحافظ أبو بكر بن مردويه والـحاكم فى مستدركه … عَنْ أَبِى مُوسَى (ڕەزای خوای لێبێت) عَنِ النَّبِيِّ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ : ((ثَلاثَةٌ يَدْعُونَ فَلا يُسْتَجَابُ لَهُمْ : رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ امْرَأَةٌ سَيِّئَةُ الْخُلُقِ فَلَمْ يُطَلِّقْهَا ، وَرَجُلٌ دَفَعَ مَالَ يَتِيْمٍ قَبْلَ أَنْ يَبْلُغَ ، وَرَجُلٌ أَقْرَضَ رَجُلَاً مَالَاً فَلَمْ يُشْهِدْ عَلَيْهِ)) هذا الـحديث أخرجهُ مُحدِّثُ عصرهِ الإمام الألبانـى بـهذا اللفظ : ((ثَلاثَةٌ يَدْعُونَ فَلا يُسْتَجَابُ لَهُمْ : رَجُلٌ كَانَتْ تَحْتَهُ امْرَأَةٌ سَيِّئَةُ الْخُلُقِ فَلَمْ يُطَلِّقْهَا ، وَرَجُلٌ كَانَ لَهُ عَلَى رَجُلٍ مَالٌ فَلَمْ يُشْهِدْ عَلَيْهِ ، وَرَجُلٌ آتَى سَفِيهًا مَالَهُ ، وَقَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ : [وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَكُمُ])) [سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (1805) و صحيح الـجامع الصغير رقم : (3075)] .   

* وه‌رگرتنى ڕه‌هن له‌ به‌رامبه‌ر قه‌رزدا :

ئه‌گه‌ر پاره‌يه‌ك يان شتێك دا به‌ كه‌سێك به‌ قه‌رز ئه‌وا دروسته‌ له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌دا ڕه‌هنى لـێ وه‌ربگريت تاوه‌كو قه‌رزه‌كه‌ت بۆ دێنێته‌وه‌ : خواى په‌روه‌ردگار فه‌رموويه‌تى : ( وَإِنْ كُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِى اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آَثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ ) [البقرة 283] . واته‌ : ئه‌گه‌ر له‌ سه‌فه‌ردا بوون و نووسه‌رتان نه‌دۆزيه‌وه‌ قه‌رزه‌كه‌ له‌ نێوانتاندا بنووسێت ئه‌وا با ڕه‌هنێكى لـێ وه‌ربگرێت ، وه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ندێكتان ئه‌مين بوون له‌ هه‌ندێكتان ئه‌وا با ئه‌وه‌ى ئه‌مانه‌ته‌كه‌ى لايه‌ بيگێڕێته‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى و له‌ خواى په‌روه‌ردگارى بترسێت ، وه‌ شايه‌تى مه‌شارنه‌وه‌ و هه‌ركه‌سێك بيشارێته‌وه‌ ئه‌وا دڵـى تاوانباره‌ و خواش به‌ كرده‌وه‌كانتان زانايه‌ . 

قال الـحافظ ابن كثير : (يقول تعالى : ( وَإِنْ كُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ ) أى مسافرين وتداينتم إلى أجل مسمى (وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا) يكتب لكم ، قال ابن عباس : أو وجدوه ولـم يـجدوا قِرطاساً أو دواةً أو قلماً فرهن مقبوضة أى فليكن بدل الكتابة رهانٌ مقبوضة أى فـى يد صاحب الـحق …

وقال الشعبـى : إذا ائتمن بعضكم بعضا فلا بأس أن لا تكتبوا أو لا تشهدوا …) . وَعَنْ عَائِشَةَ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَتْ : ((أَنَّ النَّبِيَّ (صلى الله علیه وسلم) اشْتَرَى مِنْ يَهُودِيٍّ طَعَامَاً إِلَى أَجَلٍ وَرَهَنَهُ دِرْعَهُ)) صحيح البخارى رقم : (2509) وصحيح مسلم رقم : (1603) . واته‌ : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) خواردنى له‌ جووله‌كه‌يه‌ك كڕى به‌ قه‌رز بۆ ماوه‌يه‌ك و قه‌ڵـغانه‌كه‌ى كرد به‌ ڕه‌هن له‌ لاى .

* قه‌رزدانه‌وه‌ پێش ده‌خرێت به‌ سه‌ر به‌ جێ گه‌ياندى وه‌صێت و ميرات دابه‌ش كردن :

عَنْ عَلِيٍّ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَ : ((قَضَى رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) بِالدَّيْنِ قَبْلَ الْوَصِيَّةِ)) صحيح سنن الترمذى رقم : (2122) وصحيح سنن ابن ماجه رقم : (2715) . واته‌ : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) بڕيارى داوه‌ و فه‌رمانى كردووه‌ به‌وه‌ى كه‌وا : دواى مردن قه‌رزدانه‌وه‌ پێش ده‌خرێت به‌ سه‌ر جێ به‌جێ كردنى وه‌صێتى مردوو .

وَعَنْ سَعْدِ بْنِ الأَطْوَلِ (ڕەزای خوای لێبێت)قَالَ : ((أَنَّ أَخَاهُ مَاتَ وَتَرَكَ ثَلاَثَمِائَةِ دِرْهَمٍ وَتَرَكَ عِيَالاً ، فَأَرَدْتُ أَنْ أُنْفِقَهَا عَلَى عِيَالِهِ ، فَقَالَ النَّبِيُّ (صلى الله علیه وسلم) : إِنَّ أَخَاكَ مُحْتَبَسٌ بِدَيْنِهِ فَاقْضِ عَنْهُ ، فَقَالَ : يَا رَسُولَ اللَّهِ قَدْ أَدَّيْتُ عَنْهُ إِلاَّ دِينَارَيْنِ ادَّعَتْهُمَا امْرَأَةٌ وَلَيْسَ لَهَا بَيِّنَةٌ ، قَالَ : فَأَعْطِهَا فَإِنَّهَا مُحِقَّةٌ)) صحيح سنن ابن ماجه رقم : (2433) . واته‌ : براكه‌م مرد و سێ سه‌د (300) درهه‌مى به‌ ميراتى و خێزانێكيشى به‌جێهێشت ، منيش ويستم ئه‌و پاره‌يه‌ بده‌م به‌ شتومه‌ك و پێداويستى پێ بكڕم بۆ خێزانه‌كه‌ى ، پێغه‌مبه‌ريش (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : براكه‌ت به‌ند كراوه‌ به‌ هۆى قه‌رزه‌كه‌يه‌وه‌ بۆيه‌ قه‌رزه‌كه‌ى بده‌ره‌وه‌ ، ووتم : ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا هه‌موو قه‌رزه‌كه‌م بۆ دايه‌وه‌ ته‌نها دوو دينار نه‌بێت كه‌وا ئافره‌تێك داخوازى ده‌كات و به‌ڵگه‌شى نييه‌ ، فه‌رمووى : بيده‌رێ چونكه‌ ئه‌و له‌ سه‌ر حه‌قه‌ و ڕاست ده‌كات .

قال الـحافظ ابن عبد الـبر : (وفـى حديث هذا الباب معانٍ من الفقه : منها أنَّ الورثةَ لا يُنـفَـق عليهم ولا لـهم ميراثٌ حتـى يُـؤدَّى الدين …) الـتـمـهيـد : (23 / 237) .

* چ كاتێك قه‌رزدان ده‌بێت به‌ ريـبا ؟

1 ـ ئه‌گه‌ر قه‌رزده‌ر (الدائن) مه‌بله‌غێك پاره‌ يان ماڵێك به‌ قه‌رز بدات به‌ كه‌سێكى تر (الـمديون) به‌ مه‌رجێك له‌ به‌رامبه‌ر دوا خستنى هێنانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كه‌ مه‌بله‌غێكى زياتر يان جۆرێكى چاكتر يان شتێكى زياترى بۆ بێنێت ، ئه‌وا ئه‌م جۆره‌ مامه‌ڵه‌يه‌ ده‌بێت به‌ (ريـبا) و له‌ شه‌رعدا پێى ده‌وترێت : [ربا الفضل].

بۆ نموونه‌ :

أ ــ (100.000) دينار به‌ قه‌رز ده‌بات به‌ مه‌رجێك له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا (110.000) بداته‌وه‌ به‌ خاوه‌نه‌كه‌ى(((فایدە ــ (خورما به‌رامبه‌ر به‌ خورما) ئه‌گه‌ر گۆڕرايه‌وه‌ ئه‌وا نابێت به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك قه‌رزى تێدا ببێت به‌ڵكو ده‌بێت ده‌ست به‌ ده‌ست بێت .

ــ (خوێ به‌رامبه‌ر به‌ خوێ) ئه‌گه‌ر گۆڕرايه‌وه‌ ئه‌وا نابێت به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك قه‌رزى تێدا هه‌بێت به‌ڵكو ده‌بێت ده‌ست به‌ ده‌ست بێت .

به‌ڵام ئه‌گه‌ر گۆڕينه‌وه‌كه‌ به‌ دوو شتى جياواز بوو له‌ (جنس)دا وه‌ك (زێڕ به‌رامبه‌ر به‌ گه‌نم ، يان پاره‌ به‌رامبه‌ر به‌ جۆ ، يان گه‌نم به‌رامبه‌ر به‌ خورما ، يان خورما به‌رامبه‌ر به‌ زێڕ) ئه‌وا ئه‌م ئاڵوگۆڕه‌ نابێت به‌ ريبا و هيچى تێدا نييه‌ .

تێبينى : ئه‌م حاڵه‌ته‌يان ئه‌گه‌ر قه‌رزيشى تێدا نه‌بێت ئه‌وا هه‌ر ده‌بێت به‌ ريبا ئه‌گه‌ر  ئه‌و دوو شته‌ى كه‌وا ئاڵوگۆڕى پێ ده‌كرێت بريتى بێت له‌ : (زێڕ و زيو و پاره‌ و گه‌نم و جۆ و خورما و خوێ) چونكه‌ مه‌رجه‌ گۆڕينه‌وه‌كه‌ ده‌ست به‌ ده‌ست بێت و به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك قه‌رزى تێدا نه‌بێت ئه‌گه‌ر له‌ يه‌ك جنس بن ، بۆ نموونه‌ :

ــ (زێڕ و زيو و پاره‌) ئه‌گه‌ر به‌ يه‌كتر كۆڕرانه‌وه‌ (زێڕ به‌رامبه‌ر به‌ زێڕ بێت ، يان زێڕ به‌رامبه‌ر به‌ زيو بێت ، يان زێڕ به‌رامبه‌ر به‌ پاره‌ بێت ، يان پاره‌ به‌رامبه‌ر به‌ پاره‌ بێت) ئه‌وا نابێت به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك قه‌رزى تێدا ببێت به‌ڵكو ده‌بێت ده‌ست به‌ ده‌ست بێت .

ــ (گه‌نم و جـۆ) ئه‌گه‌ر به‌ يه‌كتر كۆڕرانه‌وه‌ (گه‌نم به‌رامبه‌ر به‌ جـۆ بێت ، يان گه‌نم به‌رامبه‌ر به‌ گه‌نم بێت ، يان جۆ به‌رامبه‌ر به‌ جۆ بێت) ئه‌وا نابێت به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك قه‌رزى تێدا ببێت به‌ڵكو ده‌بێت ده‌ست به‌ ده‌ست بێت )))

ب ــ (100.000) دينار [له‌ جۆر و فيئه‌ى يه‌ك هه‌زارى] به‌ قه‌رز ده‌بات به‌ مه‌رجێك له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا (100.000) دينار [له‌ جۆر و فيئه‌ى بيست و پێنج هه‌زارى] بداته‌وه‌ به‌ خاوه‌نه‌كه‌ى .

ج ــ (100.000) دينار به‌ قه‌رز ده‌بات به‌ مه‌رجێك له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌دا (100.000) دينار و شتێكى زياترى بۆ بێنێت وه‌ك دوو مريشك يان چاكه‌يه‌كى بۆ بكات وه‌ك ئه‌وه‌ى بڵێت : ئه‌م قه‌رزه‌ت پێ ده‌ده‌م به‌ مه‌رجێك خانووه‌كه‌ت بده‌يت پێم به‌ كرێ يان به‌ ئۆتۆمبيله‌كه‌ت له‌ گه‌ڵ خۆتدا بمبه‌يت بۆ بازاڕ بۆ نموونه‌ ...

ده‌توانين ئه‌مه‌ش تێبگه‌ين له‌ ڕوانگه‌ى ئه‌م بنچينه‌ و بنه‌مايه‌وه‌ كه‌ له‌ بابه‌تى (قه‌رز و ريـــبا)دا باسكراوه‌ :

زانايان فه‌رموويانه‌ : (كُـلُّ قرضٍ جَـرَّ نَـفْـعاً فـهو ريبا) . واته‌ : هه‌موو قه‌رزێك سوودێكى به‌ مه‌رج گيراو له‌ گه‌ڵ خۆيدا بێنێت بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى ئه‌وه‌ ريـــبايه‌ .

عَنْ أَبِى بُرْدَةَ بْنِ أَبِى مُوسَى قَالَ : أَتَيْتُ الْمَدِينَةَ فَلَقِيتُ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ سَلاَمٍ (ڕەزای خوای لێبێت) فَقَالَ : ((إِنَّكَ بِأَرْضٍ الرِّبَـا بِهَا فَاشٍ ، إِذَا كَانَ لَكَ عَلَى رَجُلٍ حَقٌّ فَأَهْدَى إِلَيْكَ حِمْلَ تِبْنٍ أَوْ حِمْلَ شَعِيرٍ أَوْ حِمْلَ قَتٍّ ، فَلاَ تَأْخُذْهُ فَإِنَّهُ رِبَـاً ، [وَإِنَّ مِنْ أَبْوَابِ الرِّبَا أَنَّ أَحَدَكُمْ يَقْرِضُ الْقَرْضَ إِلَى أَجْلٍ فَإِذَا بَلَغَ أَتَاهُ بِهِ وَبِسَلَّةٍ فِيهَا هَدِيَّةٌ فَاتَّقِ تِلْكَ السَّلَّةَ وَمَا فِيهَا])) صحيح البخارى رقم : (3814) والبيهقى رقم : (10708) والزيادة لـهُ . واته‌ : هاتم بۆ مه‌دينه‌ و له‌وێ گه‌يشتم به‌ (عبد الله بن سلام ڕەزای خوای لێبێت) و پێ ى ووتم : تۆ له‌ ناو زه‌وييه‌كدا نيشته‌جێت كه‌ ريبا تێيدا به‌ربڵاوه‌ ، جا ئه‌گه‌ر حه‌ق و قه‌رزێكت به‌ سه‌ر پياوێكه‌وه‌ بوو و ئه‌ويش بارێك كا يان بارێك جۆ يان بارێك عه‌له‌فـى به‌ ديارى بۆت هێنا ئه‌وا وه‌رينه‌گريت چونكه‌ ئه‌وه‌ ريبايه‌ ، وه‌ يه‌كێك له‌ درگاكانى ريبا بريتييه‌ له‌وه‌ى كه‌ يه‌كێك له‌ ئێوه‌ قه‌رزێك ده‌دات بۆ ماوه‌يه‌ك ، كاتێك ماوه‌كه‌ ته‌واو ده‌بێت قه‌رزه‌كه‌ ده‌هێنێته‌وه‌ له‌ گه‌ڵ سه‌به‌ته‌يه‌كدا كه‌ ديارييه‌كى تێدايه‌ جا تۆ خۆت بپارێزه‌ له‌و سه‌به‌ته‌يه‌ و ئه‌وه‌ش كه‌ تێيدايه‌ .

بوَّبَ الإمام البيهقى فـى كتابه "السنن الكبري" لـهذا الـحديث بقوله : (كُلُّ قَرْضٍ جَرَّ مَنْفَعَةٍ فَهُوَ رِبَاً) .

 وقال الـحافظ ابن حجر : (قَوْلُهُ : "إِنَّكَ فِى أَرْضٍ" يَعْنِى أَرْض الْعِرَاق ، "الرِّبَا بِهَا فَاشٍ" أَيْ شَائِع ... قَوْلُهُ : "حِمْل قَتٍّ" وَهُوَ عَلَف الدَّوَابِّ .

 قَوْلُهُ : "فَإِنَّهُ رِبَاً" : يَحْتَمِل أَنْ يَكُون ذَلِكَ رَأْى عَبْد اللَّه بْن سَلَام ، وَإِلَّا فَالْفُقَهَاء عَلَى أَنَّهُ إِنَّمَا يَكُون رِبَاً إِذَا شَرَطَهُ ، نَعَمْ الْوَرَع تَرْكُهُ) فتح البارى : (7 / 166) . واته‌ : له‌وانه‌يه‌ ئه‌وه‌ بۆچوونى (عبد الله بن سلام) بێت ، ئه‌گينا زانايان له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ن كاتێك ئه‌وه‌ ده‌بێت به‌ ريبا كه‌ به‌ مه‌رج بگيرێت ، به‌ڵـێ خۆپارێزى كردن له‌وه‌دايه‌ كه‌ وازى لێبێنيت و وه‌رينه‌گريت . كه‌واته‌ ئه‌گه‌ر قه‌رزاره‌كه‌ له‌ لايه‌ن خۆيه‌وه‌ له‌ قه‌رزه‌كه‌ زياتر يان باشتر بگێڕێته‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌كه‌ى يان له‌ كاتى قه‌رزه‌كه‌دا يان له‌ دواى هێنانه‌وه‌ى قه‌رزه‌كه‌دا شتێكى به‌ ديارى برد بۆ خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ يان به‌ هه‌ر چاكه‌يه‌ك ويستى هه‌ندێك پاداشتى خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌ بداته‌وه‌ ئه‌وا ئه‌مه‌ نابێت به‌ ريبا چونكه‌ ئه‌مه‌ ده‌چێته‌ ژێر بابه‌تى (قه‌رزدانه‌وه‌ به‌ چاكه‌) كه‌ له‌ پێشه‌وه‌ باسكرا چونكه‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ به‌ مه‌رج نه‌گيراوه‌ له‌ لايه‌ن خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌وه‌ . 

2 ـ پاره‌ گۆڕينه‌وه‌ به‌ قه‌رز ده‌بێت به‌ ريبا :

أ / كڕين و فرۆشتن و گۆڕينه‌وه‌ى پاره‌ به‌ قه‌رز به‌ بێ زياده‌ . ئه‌گه‌ر كڕين و فرۆشتن و گۆڕينه‌وه‌ى پاره‌ به‌ قه‌رز بوو به‌ بێ زياده‌ ئه‌وا ئه‌م جۆره‌ مامه‌ڵه‌يه‌ ده‌بێت به‌ (ريـبا) و له‌ شه‌رعدا پێ ى ده‌وترێت : [ربا النسيئه‌]. وه‌ك ئه‌وه‌ى كه‌سێك سه‌د (100) دۆلار بفرۆشێت به‌ كه‌سێكى تر و سه‌د دۆلاره‌كه‌ش بدات به‌ كابراى كڕيار به‌رامبه‌ر به‌ (118.000) دينار ، به‌ڵام كابراى كڕيار دواى جيا بوونه‌وه‌ى له‌ بفرۆشه‌كه‌ له‌ (مه‌جلسى كڕين و فرۆشتنه‌كه‌دا) به‌ ماوه‌يه‌ك (118.000) ديناره‌كه‌ ته‌سليم به‌ بفرۆشه‌كه‌ بكات ، ئه‌گه‌ر چى ئه‌و ماوه‌يه‌ چه‌ند كاتژمێرێكى كه‌ميش بێت .

ب / كڕين و فرۆشتن و گۆڕينه‌وه‌ى پاره‌ به‌ قه‌رز به‌ زياده‌وه‌ .

وه‌ك ئه‌وه‌ى كه‌سێك سه‌د (100) دۆلار بفرۆشێت به‌ كه‌سێكى تر به‌رامبه‌ر به‌ سه‌دوبيست هه‌زار (120.000) دينار به‌ قه‌رز ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ نه‌قدى بيفرۆشێت ئه‌وا به‌ (118.000) دينار ده‌يدات . واته‌ : ئه‌گه‌ر كڕين و فرۆشتنه‌كه‌ به‌ نه‌قدى بێت ئه‌وا سه‌د (100) دۆلار به‌ (118.000) ديناره‌ ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ قه‌رز بيبات ئه‌وا به‌ (120.000) سه‌دوبيست هه‌زار دينار پێ ى ده‌فرۆشيت ، دوو هه‌زار (2.000) دينار زياترى لـێ وه‌رده‌گرێت له‌ به‌رامبه‌ر دوا خستنى هێنانه‌وه‌ى (118.000) ديناره‌كه‌.

(100 دۆلار = 118.000 دينار) به‌ نه‌قدى .

(100 دۆلار = 120.000 دينار) به‌ قه‌رز .

وه‌ ئه‌م شێوازه‌ش دوو جۆر ريباى له‌ خۆ گرتووه‌ :

أ / ربا الفضل: ريباى زياده‌ ، چونكه‌ دوو هه‌زار (2.000) دينار زياترى لێ وه‌رده‌گرێت له‌ به‌رامبه‌ر دوا خستنى هێنانه‌وه‌ى (118.000) ديناره‌كه‌ .

ب / ربا النسيئه‌ : ريباى دوا خستن ، چونكه‌ كڕين و فرۆشتنى پاره‌كه‌ به‌ قه‌رز بوو .

به‌ڵگه‌ش له‌ سه‌ر ئه‌مه‌ :

عَنْ الْمِنْهَالِ قَالَ : سَأَلْتُ الْبَرَاءَ بْنَ عَازِبٍ وَزَيْدَ بْنَ أَرْقَمَ (ڕەزای خوای لێبێت) عَنِ الصَّرْفِ ، ... فَكِلاَهُمَا يَقُولُ : ((نَهَى رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) عَنْ بَيْعِ الذَّهَبِ بِالْوَرِقِ دَيْنَـاً)) صحيح البخارى رقم : (2180 ـ 2181) . واته‌ : پرسيارم كرد له‌ دوو صه‌حابه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) (البراء بن عازب وزيد بن أرقم ڕەزای خوای لێبێت) ده‌رباره‌ى پاره‌گۆڕينه‌وه‌ (الصـرف) ... جا هه‌ردووكيان فه‌رموويان : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) كڕێن و فرۆشتنى دينار (زێڕ) به‌ درهه‌م (زيو)ى قه‌ده‌غه‌ كردووه‌ .

فهذا الـحديث دليل صريح على تحريم بيع عملةٍ بعملةٍ أخرى ديناً .

قال ابن دقيق العيد فى ((إحكام الأحكام)) : (وهو نصٌ فى تحريـم ربا النسيئة فيما ذكر فيه ، وهو الذهب بالوَرِق ، لاجتماعهما فى علة واحدة : وهى النقدية) العـدة فى شرح إحكام الأحكام : (3 / 542). واته‌ : ئه‌م فه‌رمووده‌يه‌ ده‌قێكى ڕوونه‌ بۆ حه‌رامێتى ريباى قه‌رز و دواخستن له‌وه‌ى كه‌ تێيدا باس كراوه‌ كه‌ بريتييه‌ له‌ (دينار به‌ درهه‌م) ، چونكه‌ هه‌ردووكيان يه‌ك ده‌گرنه‌وه‌ له‌ يه‌ك هۆدا كه‌ بريتييه‌ له‌وه‌ى هه‌ردووكيان (پاره‌ و نرخ و دراون) .

وفـى رواية أخرى : أَنَّ النَّبِيَّ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَ : ((مَا كَانَ يَدَاً بِيَدٍ فَخُذُوهُ ، وَمَا كَانَ نَسِيئَةً فَذَرُوهُ)) صحيح البخارى رقم : (2497) و (2498). واته‌ : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) سه‌باره‌ت به‌ فرۆشتنى ئاڵتون و زيو و پاره‌ گۆڕينه‌وه‌ فه‌رموويه‌تى : ئه‌وه‌ى كه‌ ده‌ست به‌ ده‌سته‌ وه‌ريبگرن ، وه‌ ئه‌وه‌شى كه‌ به‌ قه‌رزه‌ و دوا ده‌خرێت ئه‌وا وازيلێبێنن .

قال الـحافظ : (مَعْنَى قَوْلِهِ : "مَا كَانَ يَدَاً بِيَدٍ فَخُذُوهُ" أَيْ مَا وَقَعَ لَكُمْ فِيهِ التَّقَابُضُ فِى الْمَجْلِسِ فَهُوَ صَحِيحٌ فَأَمْضُوهُ ، وَمَا لَمْ يَقَعْ لَكُمْ فِيهِ التَّقَابُضُ فَلَيْسَ بِصَحِيحٍ فَاتْرُكُوهُ) فتح البارى شرح صحيح البخارى : (5 / 199). واته‌ : ئه‌وه‌ى كه‌ له‌ مه‌جليسى كڕين و فرۆشتن و گۆڕينه‌وه‌كه‌دا ده‌ست به‌ ده‌ست وه‌رده‌گيرێت ئه‌وه‌ دروسته‌ و بيبه‌نه‌سه‌ر ، وه‌ ئه‌وه‌ى كه‌ ده‌ست به‌ ده‌ست وه‌رناگيرێت له‌و مه‌جليسه‌دا ئه‌وه‌ دروست نييه‌ وازى لێبێنن و ئه‌و كڕين و فرۆشتنه‌ مه‌كه‌ن .

3 ـ كڕين و فرۆشتن و گۆڕينه‌وه‌ى ئاڵتون و زيو به‌رامبه‌ر به‌ يه‌كتر و به‌رامبه‌ر به‌ پاره‌ به‌ قه‌رز ده‌بێت به‌ ريبا : كڕين و فرۆشتنى زێڕ و زيو به‌ قه‌رز حه‌رامه‌ و ده‌بێت به‌ ريبا ، بۆيه‌ ده‌بێت زه‌ڕه‌نگه‌ر هه‌موو پاره‌كه‌ به‌ ته‌واوى له‌ كڕيار وه‌رگرێت ئه‌نجا زێڕه‌كه‌ يان زيوه‌كه‌ بدات به‌ كڕيار ئه‌گينا كڕين و فرۆشتنه‌كه‌يان ده‌بێت به‌ ريبا ، هه‌روه‌ها كڕين و فرۆشتنى زه‌ڕه‌نگه‌ر له‌ گه‌ڵ بازرگانه‌كاندا ده‌بێت به‌ نه‌قدى بێت نه‌ك به‌ قه‌رز . وه‌ ئه‌گه‌ر ئافره‌تێك ويستى وابوو زێڕه‌ كۆنه‌ به‌كار هاتووه‌كه‌ى بگۆڕێته‌وه‌ به‌ زێڕێكى نوێ و تازه‌ ده‌بێت گۆڕينه‌وه‌كه‌ به‌رامبه‌ر به‌ يه‌كتر و يه‌كسان بێت و ده‌ست به‌ ده‌ستيش بێت نه‌ك به‌ قه‌رز ، ئه‌گينا گۆڕينه‌وه‌كه‌ ده‌بێت به‌ ريبا. جا بۆ ئه‌وه‌ى نه‌كه‌وێته‌ ناو ريبا خواردنه‌وه‌ ده‌بێت زێڕه‌ كۆنه‌ به‌كار هاتووه‌كه‌ى له‌ لاى دوكانێك بفرۆشێت و پاره‌كه‌ى به‌ نه‌قدى وه‌رگرێت ، ئه‌نجا ئه‌گه‌ر ويستى هه‌بوو زێڕى نوێ و تازه‌ بكڕێت ئه‌وا ده‌چێت له‌ دوكانێكى تر زێڕى نوێ و تازه‌ ده‌كڕێت به‌ پاره‌ و ده‌ست به‌ ده‌ست و بێ دواكه‌وتن . چونكه‌ پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : ((لاَ تَبِيعُوا الذَّهَبَ بِالذَّهَبِ إِلاَّ مِثْلاً بِمِثْلٍ ، وَلاَ تُشِفُّوا بَعْضَهَا عَلَى بَعْضٍ ... ، وَلاَ تَبِيعُوا مِنْهَا غَائِبًا بِنَاجِزٍ)) صحيح البخارى رقم : (2177) ، وصحيح مسلـم رقم : (1584). واته‌ : زێڕ مه‌فرۆشن به‌ زێڕ ئيللا به‌رانبه‌ر به‌ يه‌ك نه‌بێت ، وه‌ با هه‌ندێكيان له‌وه‌ى تريان زياتر نه‌بێت ، وه‌ هى ئاماده‌ نه‌بوو مه‌فرۆشن به‌ ئه‌وه‌ى كه‌ ئاماده‌يه‌ ، واته‌ با ده‌ست به‌ ده‌ست بێت و به‌ قه‌رز نه‌بێت .  

قال الـحافظ ابن حجر : (قَوْلُهُ : "الذَّهَبُ بِالذَّهَبِ" : يَدْخُلُ فِى الذَّهَبِ جَمِيع أَصْنَافِهِ مِنْ مَضْرُوبٍ وَمَنْقُوشٍ ، وَجَيِّدٍ وَرَدِيءٍ ، وَصَحِيحٍ وَمُكَسَّرٍ ، وَحُلِيٍّ وَتِبْر ، وَخَالِص وَمَغْشُوش ، وَنَقَلَ النَّوَوِيّ تَبَعَاً لِغَيْرِهِ فِى ذَلِكَ الْإِجْمَاعَ) فتح البارى : (4 / 480). واته‌ : ئاڵتون به‌ ئاڵتون : هه‌موو جۆره‌ ئاڵتونێك ده‌گرێته‌وه‌ : له‌ ئاڵتونى كراو به‌  پاره‌ و نه‌خش كراو ، وه‌ چاك و خراپ ، وه‌ ساغ و شكاو ، وه‌ پاك و تێكڵاو ، ئه‌مه‌ش به‌ يه‌كده‌نگى و كۆڕاى زانايان وه‌ك (نه‌ووى) باسى كردووه‌ .

وقال الشيخ محمد بن إبراهيم وابن باز وابن العثيمين وصالـح الفوزان : (بيع الذهب بـهذه الأوراق النقدية لا يصح إلا بشرط الـحلول والقبض) . واته‌ : فرۆشتنى ئاڵتون و زێـڕ به‌ پاره‌ى كاغه‌زى ئه‌م سه‌رده‌مه‌ دروست نييه‌ ئيللا به‌ مه‌رجى ده‌ست به‌ ده‌ست نه‌بێت له‌ هه‌مان مه‌جلس و جێگاى كڕين و فرۆشتن و گۆڕينه‌وه‌كه‌دا .

4 ـ كڕين و فرۆشتن به‌ (قه‌رزى به‌ش به‌ش / بيع التقسيط) به‌ زياده‌ خستنه‌ سه‌ر نه‌رخه‌كه‌ى ده‌بێت به‌ ريبا : ئه‌مه‌ش كاتێك ڕوو ده‌دات ئه‌گه‌ر شتومه‌ك به‌ دوو مه‌عمه‌له‌ بفرۆشن ، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر (سه‌لاجه‌يه‌ك) بفرۆشێت ئه‌وا ده‌ڵێت :

1 ـ به‌ نه‌قدى به‌ (300.000) دينار .

2 ـ وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ قه‌رز بيبه‌يت و به‌ (قسط) و به‌ش به‌ش نرخه‌كه‌يم بۆ بهێنيته‌وه‌ ئه‌وا به‌ (350.000) ديناره‌ . ئه‌م جۆره‌ كڕين فرۆشتنه‌ش ده‌بێت به‌ ريــبا چونكه‌ پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : ((مَنْ بَاعَ بَيْعَتَيْنِ فِى بَيْعَة فَلَهُ أَوْكَسهمَا أَوْ الرِّبَا)) سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (2326) ، فائدة : للوقوف على حكم بيع التقسيط على هذا الشكل وأقوال العلماء فيه وأنهُ من الربا الـملعون فاعلهُ راجع "السلسلة" : (5 / 419 ـ 427) فستجد فيه الكلام الشافـى والقول الفصل فـى هذه الـمسألة . واته‌ : هه‌ر كه‌سێك دوو كڕين و فرۆشتن له‌ يه‌ك مامه‌ڵه‌دا بكات ، ئه‌وا يان كه‌مترينيانى بۆ ده‌بێت يان ريبا ، به‌ واتايه‌كى تر : بفرۆش ده‌ڵێت : به‌ نه‌قدى به‌ (300.000) دينار ، وه‌ به‌ قه‌رزيش به‌ (350.000) دينار ، جا ئه‌گه‌ر كڕيار به‌ (300.000) دينار بيكڕێت كه‌ نرخه‌ كه‌مه‌كه‌يه‌ ئه‌وا دروسته‌ ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌ (350.000) دينار بيبات به‌ قه‌رز ئه‌وا ده‌بێت به‌ ريبا .

چه‌ندپرسيارێكى ڕاسته‌خۆوكۆتايى ئه‌م بابه‌ته‌ دواى ئه‌م ڕوون كردنه‌وه‌يه‌ ده‌ڵێم :

1 ـ ئايا زۆربه‌ى هه‌ره‌ زۆرى كڕين و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كانى بازاڕى ئه‌مڕۆى موسڵمانان به‌ گشتى و بازاڕى (پاره‌ گۆڕينه‌وه‌) و (زه‌ڕه‌نگه‌ره‌كان)يش به‌ تايبه‌تى ريباى تێكه‌ڵ نه‌بووه‌ و به‌رهه‌مى ريبا نابه‌نه‌وه‌ بۆ ماڵ و مندڵه‌كانيان ؟؟؟! وه‌ڵامه‌كه‌ش : ده‌خه‌ينه‌ سه‌ر ئه‌ستۆى خوێنرى ئه‌م بابه‌ته‌ ، ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ) [الـمائدة 8] .

2 ـ ئايا زۆربه‌ى هه‌ره‌ زۆرى ئه‌وانه‌ى كه‌ له‌م ڕۆژگاره‌دا قه‌رزده‌كه‌ن و قه‌رزى خه‌ڵكيان به‌ سه‌ره‌وه‌يه‌ وه‌فادارن و چاكه‌كارى خاوه‌ن قه‌رزه‌كه‌يان له‌ پێش چاوه‌ ؟ يان بوونه‌ته‌ مايه‌ى بێزارى و ناڕه‌حه‌ت بوونى خاوه‌ن قه‌رزه‌كان ؟

وه‌ڵام : بـه‌ ڕاستـى هه‌ڵـسوكـه‌وتى نابه‌جـێ و ناشـياوى زۆربه‌ى قه‌رزاره‌كـانى ئه‌م ڕۆژگــاره‌ بووه‌تـه‌ مايـه‌ى بـێـزارى و ناڕه‌حـه‌ت بوونى خاوه‌ن قه‌رزه‌كان و ئه‌وه‌نـده‌ شوێـنـه‌وار و گـاريگـه‌رى خراپى لـێ كـه‌وتووه‌ته‌وه‌ تا ئه‌و ئاسته‌ى كه‌ ده‌بينين كاتێـك موسڵـمانێـك داواى قه‌رزێـك ده‌كات له‌ موسڵمانێكى تر ڕاسته‌خۆ ده‌ڵـێت له‌ توانـامدا نييه‌ قـه‌رزت بده‌مێ ، هۆكارى سه‌ره‌كى ئه‌م هه‌ڵوێـسـته‌ش ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ بێ وه‌فايى و هه‌ڵسوكه‌وتى نابه‌جێ و ناشياوى زۆربه‌ى قه‌رزاره‌كانى ئه‌م ڕۆژگاره‌ !!!

3 ـ ئـايا زۆربـه‌ى هه‌ره‌ زۆرى ئـه‌وانـه‌ى كه‌ زه‌ڕه‌نـگـه‌رن خـۆيان بـه‌ زمانى خـۆيان دان به‌وه‌دا نانێـن كه‌ زۆربـه‌ى هـه‌ره‌ زۆرى مامه‌ڵـه‌كانـيان ريبايه‌ و ئه‌وان زێڕ به‌ زێڕ (ئاڵـتــون به‌ ئاڵتون) ده‌گۆڕته‌وه‌ و ئاڵتونيش به‌ قه‌رز ده‌كڕن و به‌ قه‌رزيش ديفرۆشن ؟؟؟!

وه‌ڵام : به‌ڵـى ، ئه‌مه‌ ڕاستييه‌كه‌ خۆيان به‌ زمانى خۆيان ده‌يدركێنن و چاكيش ده‌زانن ريبا ده‌خۆن و ريباش ده‌ده‌ن به‌ ده‌رخوارى ماڵ و منداڵه‌كانيان !!!

4 ـ ئايا زۆربه‌ى هه‌ره‌ زۆرى پاره‌گۆڕه‌كان پاره‌ و دراوه‌كان به‌ قه‌رز ناگۆڕنه‌وه‌ و كڕين و فرۆشتنى پاره‌ به‌ قه‌رز سيامايه‌كى ئاشكرا و زاڵ نييه‌ به‌ سه‌ر بازاڕى (پاره‌ گۆڕينه‌وه‌ / سوق الـصرّافين) ؟؟؟!

وه‌ڵام : ئه‌گه‌ر ريبا خواردن سيفه‌تى پاره‌ گۆڕه‌كانى سه‌رده‌مى (تابعين و پياو چاكان) بێت وه‌ك (الـحسن البصرى و محمد بن سيرين) فه‌رموويانه‌ : (واللهِ إِنَّ هؤلاء الصيارفة لأكلةُ الربا ، وإنَّهم قد أَذِنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ...) تفسير ابن كثير : (1 / 302) . واته‌ : سوێند بێت به‌ خوا ئه‌و پاره‌ گۆڕانه‌ ريبا خۆرن ، وه‌ ئه‌وان جه‌نگيان ڕاگه‌ياندووه‌ دژ به‌ خوا و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ى (صلى الله علیه وسلم) . جا ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ سيفه‌تى پاره‌ گۆڕه‌كانى ئه‌و سه‌رده‌مه‌ بێت ده‌بێت پاره‌گۆڕه‌كانى ئاخرزه‌مان چى بڵێن ؟!!

كۆتايي

وه‌ له‌ كۆتايى ئه‌م بابه‌ته‌دا ده‌ڵێم :

بيرخستنه‌وه‌يه‌ك :

ريبا جۆر و ده‌رگاى زۆرى هه‌يه‌ و خواردنى ريبايش زۆر ترسناكه‌ ، بۆيه‌ ئه‌گه‌ر شاره‌زا نه‌بێت ئه‌وا ڕزگاربوونت له‌ ريبا خواردن كارێكى ئاسان به‌ تايبه‌ت له‌م سه‌رده‌مه‌دا !

ــ ريبا (73) ده‌رگايه‌ و تاوانێكى زۆر گه‌وره‌يه‌ :

پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : ((الرِّبَا ثَلَاثَةٌ وَسَبْعُونَ بَابَاً أَيْسَرُهَا مِثْلُ أَنْ يَنْكِحَ الرَّجُلُ أُمَّهُ)) صحيح الـجامع الصغير رقم : (3539) ، وسلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (1871 ) : (4 / 488 ) . واته‌ : ريبا حه‌فتاوسێ  (73) ده‌رگايه‌ : ئاسان ترين و سوك ترينيان وه‌ك ئه‌وه‌ وايه‌ كه‌ : پياو زينا و داوێن پيسى له‌ گه‌ڵ دايكى خۆيدا بكات .

ــ ريبا خواردن له‌ زينا كردن و داوێن پيسى زۆر گه‌وره‌تره‌ :

پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : ((دِرْهَمُ رِباً يَأْكُلُهُ الرَّجُلُ وَهُوَ يَعْلَمُ أَشَدُّ مِنْ سِتَّةٍ وَثَلاَثِينَ زَنْيَةً)) صحيح الجامع الصغير رقم : (3375 ) ، و السلسلة الصحيحة رقم : (1033 ) : (3 /39 ) . واته‌ : درهه‌مێك له‌ ريبا كه‌ پياو بيخوات و بش زانێت ئه‌و درهه‌مه‌ به‌ ريبا په‌يداى كردووه‌ ، ئه‌وا تاوان و تۆڵه‌ و خراپى و سزاى خواردنى ئه‌و درهه‌مه‌ توند و زياتره‌ له‌ : (36) سى و شه‌ش زينا و داوێن پيسى  ئه‌نجام دان .

ــ له‌عنه‌ت كراوه‌ له‌ ريبا خۆر و هاوكاريكاره‌كانى :

عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَ : ((لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ (صلى الله علیه وسلم) آكِلَ الرِّبَا وَمُوكِلَهُ وَكَاتِبَهُ وَشَاهِدَيْهِ ، وَقَالَ : هُمْ سَوَاءٌ)) صحيح مسلـم  رقم : (1598) يعنى : هم سواء فى الإثـم . واته‌ : پێغـه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) له‌عـنه‌تـى كـردووه‌ له‌و كـه‌سـه‌ى كه‌ :

1 / ريبا ده‌خوات : (آكِلَ الرِّبَا) .

2 / وه‌ ئه‌وه‌ى كه‌ ريبا ده‌دات به‌ ده‌رخواردى ريبا خۆره‌كه‌دا : (مُوكِلَهُ) .

3 / وه‌ ئه‌وه‌ى كه‌ به‌ند (عه‌قد)ى ريباكه‌ ده‌نوسێت : (كَاتِبَهُ) .

4 / وه‌ ئه‌و دوو شايه‌ته‌ى كه‌ شايه‌تى ده‌ده‌ن له‌ سه‌ر به‌ند (عه‌قد)ى ريباكه‌دا له‌ نێوان ريبا خۆر و ئه‌وه‌ى ده‌يدات به‌ ده‌رخوارديا : (شَاهِدَيْهِ) .

وه‌ ئه‌مانه‌ هه‌موويان له‌ تاوانى ريبادا يه‌كسانن .

بۆيه‌ ده‌بێت موسڵمانان چاك بزانن كه‌ خواردنى نان و ماڵى ئه‌وانه‌ى كه‌ مامه‌ڵه‌ و كڕين و فرۆشتن به‌ ريبا ده‌كه‌ن حه‌رامه‌ و پيس تره‌ له‌ نان و ماڵى (ويسكى وبيره‌) فرۆشه‌كان ! به‌ڵكو پيس تريشه‌ له‌ له‌ نان و ماڵى ئه‌وانه‌ى كه‌ به‌ (داوێن پيسى و بێ ئه‌خلاقى) پاره‌ په‌يدا ده‌كه‌ن !!!

ئامۆژگارييه‌ك بۆ ئافره‌تان :

پێويسته‌ له‌ سه‌ر هه‌موو ئافره‌تێكى موسڵمان و حه‌ڵاَڵ زاده‌ كه‌ ئاگاى له‌ مێرده‌كه‌ى بێت ئه‌م دوو خاڵه‌ى له‌ ياد نه‌چێت :

1 ـ نابێت فشار بخاته‌ سه‌ر مێرده‌كه‌ى بۆ پاره‌ و ماڵ په‌يدا كردن به‌ هه‌ر شێوه‌يه‌ك بێت ئه‌گه‌ر چى به‌ ڕێـگاى حه‌راميش بێت وه‌ك قه‌رز كوێرى و ريبا خواردن !

2 ـ به‌ڵكو ده‌بێت ئامۆژگارى مێرده‌كه‌ى بكات به‌وه‌ى كه‌ ڕزق و ڕۆزى و پاره‌ى حه‌ڵاڵ بۆ خۆى و ماڵ و منداڵى په‌يدا بكات . وه‌ ده‌بێت هه‌ڵوێستى وه‌كو ئه‌و ئافره‌ته‌ى پێشينان بێت كه‌ كاتێك مێرده‌كه‌ى له‌ ماڵ ده‌رده‌چوو بۆ كه‌سابه‌ت و بژێوى هێنانه‌وه‌ بۆ منداڵه‌كانى پێى ده‌ووت : (اتـقِ اللهَ ولا تأتِـنا بالـحرام ، فإنَّـنا نصبـرُ على الـجوع ، ولكن لا نطيقُ نـارَ جهنَّـم) . واته‌ : ئه‌ى مێرده‌كه‌م له‌ خوا بترسه‌ و پاره‌ و ڕزق و بژێوى حه‌راممان بۆ مه‌هێنه‌وه‌ ، چونكه‌ ئێمه‌ ئارام ده‌گرين له‌ سه‌ر برسێتى ، به‌ڵام تواناى ئاگرى دۆزه‌خمان نييه‌ .

وه‌ له‌ ڕيوايه‌تێكى تردا هاتووه‌ فه‌رموويه‌تى : (إيَّـاكَ والـكَسْـبِ الـحَرام ، فإنَّـنا نصبـرُ على الـجوع ، ولا نصبرُ على النـار) . واته‌ : ئامان سه‌د ئامان وورياى كه‌سابه‌تى حه‌رام ببه‌ ، چونكه‌ ئێمه‌ ئارام ده‌گرين له‌ سه‌ر برسێتى ، به‌ڵام ئارام ناگرين له‌ سه‌ر ئاگرى دۆزه‌خ .

منيش ده‌ڵێم : خۆزگه‌ ئافره‌تانى ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش ئا به‌م شێوازه‌ ببوايه‌ن له‌ گه‌ڵ مێرده‌كانياندا ، ئه‌و كاته‌ هه‌ستمان ده‌كرد به‌ خۆشى ژيان و ده‌مان بينى ژيانمان چه‌ند ئاسوده‌ ده‌بوو !

له‌ ڕاستيدا ئه‌م هۆكارێكه‌ له‌ هۆكاره‌كانى هاندانى پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) بۆ خواستنى ئافره‌تى صاڵـح كه‌ فه‌رموويه‌تى : ((لِيَتَّخِذْ أَحَدُكُمْ ... وَزَوْجَةً صَالِحَةً تُعِينُهُ عَلَى أَمْرِ الآخِرَةِ)) سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (2176) . واته‌ : با يه‌كێك له‌ ئێوه‌ ئافره‌تێكى چاك و صاڵح هه‌ڵبژێرێت بۆ هاوسه‌رێتى و هاوبه‌شێتى ژيانى كه‌وا هاوكارى بكات له‌ بوارى دوا ڕۆژيدا .

هه‌روه‌ها فه‌رموويه‌تى : ((فَاظْفَرْ بِذَاتِ الدِّينِ)) صحيح البخارى رقم : (5090) وصحيح مسلم رقم : (1466) . واته‌ : هاوسه‌رى ديندار و ئايين په‌روه‌ر هه‌ڵبژێره‌ و وه‌ك ده‌ستكه‌وتێكى به‌ نرخ به‌ده‌ستى خۆت بخه‌ . وه‌ هه‌روه‌ها فه‌موويه‌تى : ((مَنْ رَزَقَهُ اللَّهُ اِمْرَأَةً صَالِحَةً فَقَدْ أَعَانَهُ عَلَى شَطْرِ دِينهِ ، فَلْيَتَّقِ اللَّهَ فِى الشَّطْرِ الْبَاقِي)) صحيح الترغيب والترهيب رقم : (1916) ، وانظر : سلسلة الأحاديث الصحيحة رقم : (625) . واته‌ : هه‌ر كه‌سێك خوا ئافره‌تێكى صاڵحى پێ به‌خشى ئه‌وا يارمه‌تى داوه‌ له‌ سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنى نيوه‌ى دينه‌كه‌ى ، وه‌ با له‌ خوا بترسێت له‌و نيوه‌كه‌ى تريدا . به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئافره‌ت صاڵح نه‌بوو ئه‌وا ... !!!

فالـحمدُ للهِ على كُلِّ حالٍ ، ونعوذُ باللهِ من حالِ أهل النار ...

نووسين و ئاماده‌كردنى مامؤستا : مـحمد عبد الرحمن لطيف وتارخوێنى مزگه‌وتى (شێخ إبراهيم) / كه‌لار