تووڕه‌بوون – هۆكاره‌كانى و چاره‌سه‌ريه‌كانى (بەشی دووەم)

تووڕه‌بوون – هۆكاره‌كانى و چاره‌سه‌ريه‌كانى

چاره‌سه‌ريه‌كانى تووڕه‌ بوون   

1) بێده‌نگ بوون : مرۆڤ هه‌ركاتێك تووره‌ بوو ئه‌وه‌ با بێده‌نگ بيت هه‌تا ئه‌و كاته‌ى تووڕه‌ بوونه‌كه‌ى نامێنێت ، پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ) ده‌فه‌رموێت :(إذا غَضِبَ أحدُكُم فَلْيَسْكُتْ) رواه أحمد وصححه الألبانى فى سلسلة الصحيحة:363. واته‌ : ئه‌گه‌ر يه‌كێك له‌ ئێوه‌ تووڕه‌ بوو با بێده‌نگ بێت .

2) ووتنى ( أَعوذُ باللهِ مِن الشَّيطانِ الرَّجيمِ ) : واته‌ : په‌نا ده‌گرم به‌خواى گه‌وره‌ له‌ شه‌يتانى دوور خراو له‌ ڕه‌حمه‌تى خوا ، خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت:  ( وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ ۚ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ )  سورة أعراف :200 . ئيمامى (طبري) له‌ته‌فسيرى ئه‌م ئايه‌ته‌ پيرۆزه‌دا ده‌ڵێت : هه‌ركاتێك تووره‌بوونێكت تووش بوو له‌ شه‌يتانه‌وه‌ , ئه‌وه‌ په‌نا بگره‌ به‌ خواى گه‌وره‌ له‌و تووره‌ بوونه‌ى كه‌ له‌ شه‌يتانه‌وه‌يه‌ بێگومان خواى گه‌وره‌ بيسه‌ر و زانايه‌ (تفسير الطبري:10/645). وعن سليمان ابن صرد(ڕەزای خوای لێبێت) قال: استبَّ رجلان عند النبى ( صلی الله‌ علیه‌ وسلم )ونحن عنده جلوس وأحدهما يَسُبُّ صاحبه مغضباً قد احمرَّ وجهه , فقال النبي( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ): (إنى لأعلم كلمة لو قالها لذهب عنه ما يجد,لو قال:أعوذ بالله من الشيطان الرجيم , فقالوا للرجل : ألا تسمع ما يقول النبى ( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ) قال إنى لست بمجنون) رواه البخاري:565 , مسلم 4725 . واته‌: سوله‌يمانى كوڕى صرد (ره‌زاى خواى لێبێت) ووتى : دوو پياو جنێويان به‌يه‌كترى ده‌دا له‌لاى پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ) ، يه‌كێك له‌م دوانه‌ جنێوى به‌ هاوه‌ڵه‌كه‌ى ده‌داو تووره‌ ببوو و سوور هه‌ڵگه‌را بوو, پێغه‌مبه‌رى خوا ( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ) فه‌رمووى : من وشه‌يه‌ك ده‌زانم ئه‌گه‌ر ئه‌وپياوه‌ ئه‌م وشه‌يه‌بڵێت ئه‌و تووره‌ بوونه‌ى ده‌روات و له‌لاى نامێنێت , ئه‌ويش ئه‌وه‌يه‌ ئه‌گه‌ر بڵێت: (أعوذ بالله من الشيطان الرجيم) واته‌ په‌نا ده‌گرم به‌ خواى گه‌وره‌ له‌ شه‌يتانى دوور خراو له‌ ره‌حمه‌تى خوا ، به‌پياوه‌كه‌يان ووت : ئه‌رێ تۆ نابيستى ئه‌وه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله‌ علیه‌ وسلم )ده‌يڵێت ، ئه‌م پياوه‌ تووره‌يه‌ ووتى : بۆ ئه‌م وشه‌يه‌ بڵێم خۆ من شێت نيم , زانايان ده‌ڵێن ئه‌م پياوه‌ به‌ هۆى تووره‌يى و تازه‌ موسڵمان بوونى ئه‌م قسه‌يه‌ى كرد وه‌ به‌ هۆى تێنه‌گه‌يشتنى به‌ته‌واوى له‌ شه‌ريعتى ئيسلام .

3) گۆڕينى ئه‌و حاڵه‌ته‌ى مرۆڤ له‌سه‌ريه‌تى له‌كاتى تووڕه‌بوندا : (دانيشتن ئه‌گه‌ر به‌ پێوه‌ بوو ، وه‌ پاڵدانه‌وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ دانيشتنه‌وه‌ بوو ، پێغه‌مبه‌ريخوا( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ) ده‌فه‌رموێت : (إذا غَضِبَ أحدُكم وهو قائمٌ فلْيَجْلِسْ فإنْ ذهبَ عنه الغضبُ وإلا فليضطَجِعْ) رواه أحمد و أبو داود وصححه ألبانى فى مشكاة المصابيح: 5114. واته‌ : ئه‌گه‌ر يه‌كێك له‌ ئێوه‌ تووڕه‌ بوو له‌و كاته‌ى به‌ پێوه‌ بوو ئه‌وا با دابنيشێت ئه‌گه‌ر تووڕه‌ بوونه‌كه‌ى ڕۆيشت باشه‌ ئه‌گه‌رنا با پاڵ بداته‌وه‌ .

4) ڕه‌دكردنه‌وه‌ى تووڕه‌بوون و بير كردنه‌وه‌ له‌پاداشتى لێبوورده‌يى : خواى گه‌وره‌ سه‌باره‌ت به‌سيفه‌تى ته‌قوا داران ده‌فه‌رموێت :  ( وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ) آل عمران:134 . واته‌ : له‌سيفه‌تى ته‌قواداران ئه‌وه‌يه‌ كاتێك تووڕه‌ ده‌بن تووڕه‌بوونه‌كه‌يان ده‌خۆنه‌وه‌و ده‌رى ناخه‌ن ، وه‌ له‌ هه‌ڵه‌و خراپه‌ى خه‌ڵكى ده‌بوورن ، خواى گه‌وره‌ چاكه‌كارانى خۆش ده‌وێت . وه‌ هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌رى خوا( صلی الله‌ علیه‌ وسلم ) ده‌فه‌رمووێت : (مَنْ كَظَمَ غَيْظًا وَهُوَقادِرٌ عَلَى أَنْ يُنفِّذَه دعاهُ اللَّهُ على رؤوسِ الْخَلَائِقِ حَتَّى يُخَيِّرَهُ مِنَ الْحُورِ العِينِ يُزَوِّجُهُ مِنْها مَا شَاءَ) ( حسن ) انظر حديث رقم : 6522 فى صحيح الجامع . واته‌ : هه‌ركه‌سێك تووڕه‌بوونى بخواته‌وه‌ له‌پێناو خواى گه‌وره‌ له‌كاتێكدا تواناى ده‌ربڕينى هه‌يه‌ ، خواى گه‌وره‌ بانگى ده‌كات له‌سه‌رووى گشت دروست كراوه‌كان وه‌كو ڕێزێك ، كام له‌حۆريه‌ جوانه‌كانى به‌هه‌شتى بوێت هه‌ڵده‌بژێرێت و خواى گه‌وره‌ پێى ده‌به‌خشێت .

5) په‌يوه‌ست بوون به‌ ئامۆژگارى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) كه‌ تووڕه‌ نه‌بوونه‌ : عن أبى هريرة (رضى الله عنه) أن رجلاً قال للنبى (صلى الله علیه وسلم) أَوصنى ، قال: (لا تغضب) فردد مرارا ، قال (لا تغضب) رواه البخاري: 5651. ، (أن الرجل قال: فَفكّرتُ حين قال رسولُ الله (صلى الله علیه وسلم) ما قال: فإذا الغضب يجمع الشر كله) رواه أحمد وصححة الالبانى فى صحيح الترغيب والترهيب: 2746. واته‌: له‌ باوكى هوره‌يره‌وه‌ (ڕه‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێ بێت) ووتى : پياوێك به‌ پێغه‌مبه‌رى خواى  ووت (صلى الله علیه وسلم): ئامۆژگاريم بكه‌؟ پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) پێى فه‌رموو : (تووڕه‌ مه‌به‌) ، ئه‌م پياوه‌ چه‌ند جارێك دووباره‌ى كرده‌وه‌و ده‌يووت ئامۆژگاريم بكه‌؟ پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) له‌ وه‌ڵامدا هه‌ر پێى ده‌فه‌رموو : (تووڕه‌ مه‌به‌) . ئه‌م پياوه‌ ووتى : كاتێك بيرم كرده‌وه‌ له‌م ئامۆژگاريه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) بينيم تووڕه‌بوون گشت خراپه‌يه‌ك كۆ ده‌كاته‌وه‌ . وه‌ هه‌روه‌ها عبدالله ى كوڕى مه‌سعود (ڕه‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) ووتى : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : (ما تعدون الصرعةَ فيكم) قُلنا الذى لا يصرِعُهُ الرجالُ ، قال (ليس كذلك) ، ولكنه الذى يملكُ نفسَه عند الغضبِ) رواه مسلم: 13/18. واته‌: ئايا ئێوه‌ كێ به‌ كه‌سى به‌ تواناو به‌هێز ده‌زانن؟ ووتيان: ئه‌و كه‌سه‌ى هيچ پياوێك تواناى خستنى به‌سه‌ر زه‌وى دا نه‌بێت به‌هۆى هێزو تواناكه‌ى ، پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : نه‌خێر وانيه‌ ، به‌ڵكو كه‌سى به‌ توانا و به‌هێز ئه‌و كه‌سه‌يه‌ نه‌فسى خۆى ده‌گرێت و به‌سه‌رى زاڵ ده‌بێت له‌كاتى تووڕه‌بووندا .

6) بيركردنه‌وه‌ له‌ هێز و ده‌سه‌ڵاتى خواى گه‌وره‌ (نضرة النعيم فى مكارم أخلاق الرسول الكريم: 11/5078) : بيركردنه‌وه‌ له‌ هێز و ده‌سه‌ڵاتى خواى گه‌وره‌ له‌كاتى تووڕه‌بووندا ده‌بێته‌ مايه‌ى ترسان له‌ خواو نه‌مانى تووڕه‌بوون ، خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت:  ( وَاذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ )  الكهف: 24. زاناى ته‌فسيرى قورئان عيكرمه‌ ده‌ڵێت : واته‌: يادى په‌روه‌ردگارت بكه‌ كاتێك تووڕه‌بويت .

مرۆڤ ئه‌گه‌ر له‌كاتى تووڕه‌ بووندا بير له‌ زۆرى ده‌سه‌ڵات و سزاى خواى گه‌وره‌ بكاته‌وه‌ هه‌رگيز تووشى هه‌ڵه‌ نابێت .

عن أبى مسعود الأنصارى (ڕەزای خوای لێبێت)قال:كنتُ أضرِبُ غلاماً لى فسمعتُ من خلفى صوتاً :( اعلم أبا مسعود فلم أفهم الصوتَ من الغضب فلما دنا منى إذا هو رسول الله (صلى الله علیه وسلم) فإذا هو يقول اعلم أبا مسعود أن الله عز وجل أَقدرُ عليك منك على هذا الغلام , فقلت لا أضربُ مملوكاً بعده أبداَ.وفى رواية:فقلت يا رسول الله (صلى الله علیه وسلم) هو حر لوجه الله تعالى فقال أما لو لم تفعل لَلَفَحَتْكَ النارُ أو لمسَّتْك النار)(رواه مسلم والترمذى وصححه الألبانى فى صحيح الترغيب والترهيب :2777). واته‌: باوكى مه‌سعودى ئه‌نصارى (ره‌زاى خواى لێبێت) ووتى : من له‌ خزمه‌تكارێكى خۆم ده‌دا , له‌ دواوه‌م گوێبيستى ده‌نگێك بووم ده‌يوت : (بزانه‌ ئه‌ى باوكى مه‌سعود منيش تێنه‌ده‌گه‌يشتم به‌هۆى تووڕه‌ بوونم , كاتێك لێم نزيك بووه‌وه‌ بينيم پێغه‌مبه‌رى خوا بوو(صلى الله علیه وسلم) ده‌يفه‌رموو بزانه‌ ئه‌ى باوكى مه‌سعود خواى گه‌وره‌ زۆر به‌تواناتره‌ به‌سه‌ر تۆوه‌ ئه‌وه‌نده‌ى تۆ به‌سه‌ر ئه‌م كۆيله‌ به‌تواناى , وتم له‌مه‌و دوا هه‌رگيز له‌ هيچ كۆيله‌يه‌ك ناده‌م . له‌ ريوايه‌تى فه‌رمووده‌يه‌كى تردا هاتووه‌ , وتم ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) ئه‌م كۆيله‌يه‌م ئازاد بێت له‌پێناوى خواى گه‌وره‌ , پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) ئه‌گه‌ر ئازادى نه‌كه‌يت ئاگرى دۆزه‌خت به‌رده‌كه‌وێت و تووشت ده‌بێت .

7) بيركردنه‌وه‌ له‌ زه‌ره‌رو زيانه‌كانى تووڕه‌بوون : مرۆڤ ئه‌گه‌ر بير له‌ زه‌ره‌رو زيانه‌كانى تووڕه‌بوون بكاته‌وه‌ له‌ ڕووى ده‌روونى و جه‌سته‌يى و مادى ، هه‌رگيز واى له‌ خۆ ناكات تووڕه‌بوون به‌سه‌رى زاڵ بێت . تووڕه‌بوون ڕق لێبونه‌وه‌و حه‌سوودى خه‌فه‌ت بارى تووشى دڵ و ده‌روونى مرۆڤ ده‌كات ، وه‌ هه‌روه‌ها جنێودان و ووتنى قسه‌ى ناشرين و بڵاوكردنه‌وه‌ى نهێنيه‌كان تووشى زمان ده‌كات ، وه‌ هه‌روه‌ها لێدان و گرتن و كوشتن و  ته‌ڵاقدان تووشى ئه‌ندامه‌كانى لاشه‌ ده‌كات . وه‌ هه‌روه‌ها زۆر جار تووڕه‌بوون ده‌بێته‌ مايه‌ى پچڕانى په‌يوه‌ندى خزمايه‌تى و كۆمه‌ڵايه‌تى ، بێگومان گشت ئه‌م كرداره‌ زيان به‌خشانه‌ په‌شيمانى به‌ دواوه‌يه‌ ، بۆيه‌ پێويسته‌ خۆمان له‌ تووڕه‌بوونى خراپ به‌ دوور بكه‌ين بۆ ئه‌وه‌ى هه‌ناسه‌ى په‌شيمانى به‌سه‌ر زيانه‌كانى هه‌ڵنه‌كێشين .

زه‌ره‌رو زيانه‌كانى تووڕه‌بوون

ئه‌م تووڕه‌ بوونه‌ى كه‌  له‌ شه‌ريعه‌تى ئيسلام نه‌هى لێ كراوه‌ زۆر زه‌ره‌رو زيانى هه‌يه‌ له‌وانه‌ :

1) ده‌بێته‌ مايه‌ى تووڕه‌ بوونى خواى گه‌وره‌ ، وه‌ ڕازى بوونى شه‌يتانى دوورخراو له‌ ڕه‌حمه‌تى خوا . نضرة النعيم: 11/5097.        

2) تێك چوون و پچڕانى په‌يوه‌ندى خزمايه‌تى وكۆمه‌ڵايه‌تى.

3) دروست بوونى ڕق لێبوونه‌وه‌و حه‌ساده‌ت و دوژمنايه‌تى .

4) په‌شيمانى و ڕيسوايى .

5) ئامۆژگارى وه‌رنه‌گرتن .

6) لێدان و گرتن و كوشتن و ته‌ڵاق دان و جنێودان و بڵاوكردنه‌وه‌ى نهێنيه‌كان .

7) ڕق لێبوونه‌وه‌و به‌ دوور كه‌وتنه‌وه‌ى خه‌ڵكى لێى .

8) گۆڕين و ناشرينى ده‌م و چاوى ، وه‌ له‌رزينى ئه‌ندامه‌كانى.

9) تووشبوون به‌ جه‌ڵته‌ى مێشك به‌هۆى لێدانى دڵ به‌ په‌له‌و پاڵدانى خوێن بۆ مێشك به‌ شێوه‌يه‌كى زۆر ، زۆرى ئه‌م خوێنه‌ ده‌بێته‌ مايه‌ى نه‌زيف بوونى مێشك.

10) تووڕه‌بوون ده‌بێته‌ مايه‌ى تێك چوونى كارى گورچيله‌كان .

11)  تووش بوون به‌ جۆرێك له‌ بێتوانايى جنسى له‌ لاى پياوان ، وه‌ سارديه‌تى له‌ لاى ئافره‌تان  .

12) تووش بوون به‌ نه‌خۆشى قۆڵۆن و شه‌كره‌  .

13) تووشبوون به‌ زوو ماندوبوون بێتوانايى له‌ كاره‌كانيدا.

14) بيركردنه‌وه‌ى زۆر له‌ شتى خه‌ياڵى و بێ سوود  .

15)  تووشبوون به‌ گومانى خراپ بردن .

هه‌ندێك له‌قسه‌ى پێشين و زانايان سه‌باره‌ت به‌ تووڕه‌بوونى خراپ.

1) قال عمرُ بنُ عبد العزيز: (قد أفلحَ مَنْ عُصِمَ من الهوي، والغضبِ ، والطمعِ ) . واته‌ : عومه‌رى كوڕى عبدالعزيز ووتوويه‌تى : به‌ڕاستى سه‌ر فرازبووه‌ ئه‌و كه‌سه‌ى پاريزراوه‌ له‌ هه‌واو ئاره‌زوو و تووڕه‌بوون و ته‌ماعكارى .

2) وقال الحسن: (أربعٌ من كُنَّ فيه عصمه الله من الشيطان، وحرَّمه على النار: مَنْ ملك نفسَه عندَ الرغبة، والرهبة، والشهوةِ، والغضبِ) ((جامع العلوم والحكم)) لابن رجب (1/ 368).واته‌ : حه‌سه‌ن ووتوويه‌تى : چوار سيفه‌ت هه‌ن هه‌ر كه‌سێك ئه‌م چوار سيفه‌ته‌ى تێدابێت خواى گه‌وره‌ له‌شه‌يتان ده‌يپارێزێت ، وه‌ حه‌رامى ده‌كات له‌سه‌ر ئاگر : هه‌ر كه‌سێك نه‌فسى خۆى بگرێت له‌كاتى ته‌ماعكاريدا ، وه‌ له‌كاتى ترسدا ، وه‌ له‌كاتى ئاره‌زوودا ، وه‌ له‌ كاتى تووڕه‌بووندا .

3) قال جعفر بنُ محمد: (الغضبُ مفتاحُ كلِّ شرّ) موسوعة الأخلاق الاسلامية: 2/386. واته‌ : جه‌عفه‌رى كوڕى محمد ووتوويه‌تى : تووڕه‌بوون كليلى هه‌موو خراپه‌يه‌كه‌ .

4) وقال عبدالملك بن مروان: (إذا لم يغضب الرجلُ لم يحلمْ ، لأن الحليمَ لا يُعرفُ إلا عند الغضبِ) روضة العقلاء: 141. واته‌: عبدالملك ى كوڕى مه‌روان ووتوويه‌تى : ئه‌گه‌ر پياو تووڕه‌ نه‌بێت نه‌رم و نيان و له‌سه‌رخۆ نابێت ، چونكه‌ كه‌سى نه‌رم و نيان ناناسرێته‌وه‌ ته‌نها له‌كاتى تووڕه‌بوون نه‌بێت .

5) وقيل لإبن مبارك: (إجْمْعَ لنا حُسْنَ الخُلُقِ فى كلمةٍ ، قال: تركُ الغضب) جامع العلوم والحكم: 1/363. واته‌: به‌ ئيبن و موباره‌كيان ووت : ڕه‌ووشت جوانيمان بۆ له‌يه‌ك ووشه‌دا كۆ بكه‌وه‌ ، له‌ وه‌ڵامدا ووتى : وازهێنان له‌ تووڕه‌ بوون .

6) وقال الحسن: (المؤمنُ حليمٌ لا يَجْهَلُ وإن جُهِلَ عليه ، وتلا قولَ اللهِ عزوجلَّ: ( وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ) الفرقان:  63 ، موسوعة الاخلاق الاسلامية: 2/386. واته‌: حه‌سه‌ن ووتى: مرۆڤى باوه‌ڕدار نه‌رم و نيان و له‌سه‌رخۆيه‌ نه‌فامى ناكات ئه‌گه‌ر نه‌فاميشى به‌سه‌ردا بكرێت ، وه‌ ئه‌م ئايه‌ته‌شى خوێنده‌وه‌ ، كه‌ خواى گه‌وره‌ له‌ وه‌سفى به‌نده‌ باوه‌ڕداره‌كانى ده‌فه‌رموێت : كه‌سانى نه‌فام و گێل له‌ كافر و فاسقان كاتێك قسه‌ى خراپ و ناخۆش به‌ به‌نده‌ باوه‌ڕداره‌كانى خواى گه‌وره‌ ده‌ڵێن له‌ وه‌ڵامدا ئه‌م به‌نده‌ باوه‌ردارانه‌ قسه‌يه‌كى واده‌كه‌ن كه‌ سه‌لامه‌ت بێت له‌ تاوان و ناشرينى .

7) وقال ميمون بن مِهْران: ( جاءَ رجلٌ إلى سلمان ، فقال يا أبا عبدالله أوصنى ، قال: لا تغضب ، قال: أمرتنى أن لا أغضب وإنه ليتغشانى ما لا أملِكُ ، قال: فإنْ غَضِبْتَ ، فاملِكْ لسانكَ ويدَكَ) جامع العلوم والحكم : 1/368 . واته‌: مه‌يمونى كوڕى ميهران ووتى : پياوێك هاته‌ لاى سه‌لمان ، ووتى : ئه‌ى باوكى عبدالله ئامۆژگاريم بكه‌ ، پێى ووت : تووڕه‌ مه‌به‌ ، پياوه‌كه‌ ووتى: فرمانم پێ ده‌كه‌يت كه‌ تووڕه‌ نه‌بم به‌ ڕاستى تووڕه‌بوونم به‌سه‌ر د ادێت و ناتوانم به‌سه‌رخۆم زاڵ بم ، سه‌لمان ووتى : ئه‌گه‌ر تووڕه‌ بوويت زمان و ده‌ستت بگره‌.

8) وقال يزيدُ بن أبى حَبيب: (إِنما غَضَبى فى نَعْلَيَّ ، فإذا سمعتُ ما أكرهُ لأَخَذْتُها ومَضَيْتُ) العقد الفريد ، لابن عبد ربه : 2/279 . واته‌: يه‌زيدى كوڕى ئه‌بى حه‌بيب ووتى : تووڕه‌بوونى من له‌ناو هه‌ردوو نه‌علم دايه‌ ، هه‌ر كاتێك گوێ بيستى شتێك بووم كه‌ پێم ناخۆش بوو هه‌ردووكيان ده‌گرم و ده‌ڕۆم .

9) وقال أبو حاتم : ( أحسنُ الناسِ عقلاً مَن لم يَعْرِدْ ، وأحضرُ الناس جواباً مَن  لم يغضبْ ) روضة العقلاء : 138 . واته‌ : ئه‌بو حاتم ووتوويه‌تى : به‌ئه‌قڵ ترين كه‌س له‌خه‌ڵكى ئه‌و كه‌سه‌يه‌ تووند و ووشك نه‌بێت ، وه‌  له‌هه‌موو خه‌ڵك وه‌ڵام ئاماده‌تر ئه‌و كه‌سه‌يه‌ تووڕه‌ نه‌بێت.

10) فقال عبدالله بن عباس (رضى الله عنهما) فى تفسير قوله تعالى : ( إدفَعْ بالَّتى هىَ أحسن ) فصلت : 24 ، قال : الصبر عن الغضبِ ، والعفو عند الإساءةِ ، فإذا فعلوا عصمهم اللهُ ، وخضع لهم عدّوهم) نضرة النعيم: 11/5094. واته‌ : عبدالله ى كوڕى عباس (ڕه‌زاى خواى گەوره‌يان لێبێت) له‌ ته‌فسيرى ئه‌م ئايه‌ته‌دا كه‌ خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت : ( إدفَعْ بالَّتى هىَ أحسن ) واته‌ : ڕه‌دى كردارى خراپ به‌ باشترين كردارى چاك بده‌وه‌ ، ابن عباس ده‌ڵێت : ڕه‌ددانه‌وه‌ى خراپه‌ به‌ باشترين كردارى چاك ئارام گرتنه‌ له‌كاتى تووڕه‌ بووندا ، وه‌ لێبورده‌ييه‌ له‌ كاتى خراپه‌ دا ، هه‌ر كاتێك موسوڵمانان ئاوابن خواى گه‌وره‌ ده‌يان پارێزێت ، وه‌ دوژمنانيان بۆ مل كه‌چ ده‌كات .

وقال ابن القيم -رحمه الله-: « دخل الناس النار من ثلاثة أبواب: باب شبهة أورثت شكاً فى دين الله، وباب شهوة أورثت تقديم الهوى على طاعته ومرضاته، وباب غضب أورث العدوان على خلقه) الفوائد: 59. واته‌: ئيبن قه‌يم ووتى : خه‌ڵكى ده‌چنه‌ ئاگر له‌ سێ ده‌رگاوه‌ : له‌ ده‌رگاى شوبهه‌ كه‌ گومان له‌ دواى خۆيدا به‌جێ ده‌هێڵێت له‌ دينى خوادا ، وه‌ له‌ ده‌رگاى شه‌هه‌وات و ئاره‌زوو كه‌ پێش خستنى هه‌واو ئاره‌زوو به‌سه‌ر گوێڕايه‌ڵى و ڕه‌زامه‌ندى خواى گه‌وره‌ له‌ دواى خۆيدا به‌جێ ده‌هێڵێت ، وه‌ ده‌رگاى تووڕه‌بوون  دوژمنايه‌تى به‌سه‌ر دروست كراوه‌كانى به‌جێ ده‌هێڵێت .

11) وقال بعضُ الحكماء: (إيَّاكَ وعزةَ الغضبِ فإنَّها تُفضى إلى ذُلِّ الاعتذار) نضرة النعيم. واته‌: هه‌ندێك له‌ دانايان ووتوويانه‌ : ووشياربه‌ له‌زۆر تووڕه‌بوون چونكه‌ سه‌ر ده‌كێشێت بۆ زه‌ليلى داواى لێبوردن كردن .

فه‌زڵ و پاداشتى تووڕه‌نه‌بوون و لێبورده‌يى

به‌ پشتيوانى خواى په‌روه‌ردگار چه‌ند به‌ڵگه‌يه‌ك له‌ قورئان و سوننه‌ت ده‌خه‌ينه‌ ڕوو سه‌باره‌ت به‌ فه‌زڵ و پاداشتى لێ بوورده‌يى و تووره‌ِنه‌بوون .

1) خواى په‌روه‌ردگار له‌ وه‌سفى ته‌قواداراندا ده‌فه‌رموێت : (الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِى السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ )  آل عمران: 134 . واته‌ : ته‌قواداران ئه‌وكه‌سانه‌ن له‌پێناو خواى گه‌وره‌ ماڵ ده‌به‌خشن له‌كاتى ده‌وڵه‌مه‌ندى و فه‌قيرى وه‌ له‌كاتى له‌ش ساغى و نه‌خۆشى ، وه‌تووڕه‌ بوونه‌كه‌يان ده‌خۆنه‌وه‌ كاتێك تووڕه‌بوونه‌كه‌يان هه‌ڵده‌ستێت ، وه‌ لێبوورده‌ن به‌رامبه‌ر به‌ خه‌ڵكى كاتێك خراپه‌يان به‌رامبه‌ر ده‌كه‌ن ، خواى په‌روه‌ردگار چاكه‌كارانى خۆش ده‌وێت .

2) وه‌ له‌ ئايه‌تێكى تردا ده‌فه‌رموێت : ( وَالَّذِينَ يَجْتَنِبُونَ كَبَائِرَ الْإِثْمِ وَالْفَوَاحِشَ وَإِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ )  شوري:37 . واته‌ : باوه‌ڕداران ئه‌و كه‌سانه‌ن خۆيان به‌دوور ده‌گرن له‌تاوانه‌ گه‌وره‌كان (وه‌كو شه‌ريك بۆ خوا بڕياردان) ، وه‌خۆيان به‌دوور ده‌گرن له‌ زينا و جۆره‌كانى و گشت كارێكى خراپ و ناشيرن ، وه‌ ئه‌گه‌ر شتێك له‌قسه‌و كردارى ناخۆش تووڕه‌يان بكات تووڕه‌بوونه‌كه‌يان ده‌خۆنه‌وه‌ ، وه‌ لێبوورده‌ ده‌بن له‌و كه‌سانه‌ى هه‌ڵه‌يان به‌رامبه‌ر كردوون .

1. وه‌هه‌ر سه‌باره‌ت به‌وه‌سفى باوه‌ڕدار و ته‌قواداران خواى گه‌وره‌ ده‌فه‌رموێت: ( إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ ) الأعراف:201. له‌ته‌فسيرى ئه‌م ئايه‌ته‌دا ابن جريرى طبرى (ره‌حمه‌تى خواى لێبێت) ده‌فه‌رموێت واته‌:   ئه‌وانه‌ى ته‌قواى خواى گه‌وره‌ ده‌كه‌ن (به‌گوێرايه‌ڵى كردنى فه‌رمانه‌كانى وه‌ به‌خۆ دوور خستن له‌نه‌هيه‌كانى ) هه‌ركاتێك تووڕه‌ بوون يان غه‌يرى تووڕه‌ بوون له‌شه‌يتانه‌وه‌ تووشيان بوو ، ئه‌وه‌ به‌په‌له‌ بير له‌ سزاو پاداشتى خواى گه‌وره‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ و چاو ڕۆشن ده‌بن بۆ بينينى حه‌ق و شوێن حه‌ق ده‌كه‌ون و گوێرايه‌ڵى خواى گه‌وره‌ ده‌كه‌ن ، وه‌ واز له‌م شته‌ ده‌هێنن كه‌ گوێڕايه‌ڵى شه‌يتانى تێدايه‌ (تفسير الطبرى : 10/646).

وه‌هه‌روه‌ها ئيمامى به‌غه‌وى (ره‌حمه‌تى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) له‌ته‌فسيره‌كه‌يدا ده‌ڵێت : سه‌عيدى كوڕى جبير له‌ته‌فسيرى ئه‌م ئايه‌ته‌دا وتوويه‌تى : (هو الرجلُ يَغْضَبُ الغَضْبَةَ فَيذكُرُ اللهَ تعالى فَيَكْظِمُ الغَيْظَ) تفسير البغوى :2 / 262. واته‌ : ئه‌م ئايه‌ته‌ پيرۆزه‌ باس له‌و پياوه‌ ده‌كات كه‌ تووڕه‌ ده‌بێت ، پاشان يادى خواى گه‌وره‌ ده‌كات و تووڕه‌ بوونه‌كه‌ى ده‌خواته‌وه‌و ده‌رى نابڕێت .

2. وه‌ له‌ئايه‌تێكى تردا خواى گه‌وره‌ سه‌باره‌ت به‌به‌نده‌ چاكه‌كانى ده‌فه‌رموێت ( وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا )  الفرقان: 63. واته‌ : به‌نده‌كانى خواى په‌روه‌ردگار ئه‌و كه‌سانه‌ن كاتێك به‌سه‌ر زه‌ويدا ده‌ڕۆن زۆر به‌ڕێزو ته‌قديرو دوور له‌ خۆبه‌گه‌وره‌ دانان ده‌ڕۆن ، وه‌ هه‌ركاتێك كه‌سانى گێل و نه‌فام  قسه‌يه‌كى ناخۆش و نه‌شياويان به‌رامبه‌ر بكه‌ن به‌قسه‌يه‌كى سه‌لامه‌ت له‌ تاوان و خراپه‌ وه‌ڵاميان ده‌ده‌نه‌ . وه‌ ده‌فه‌رموێت :  ( وَلَا تَسْتَوِى الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ۚ ادْفَعْ بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ ) (34) سورة فصلت . واته‌ : هه‌رگيز چاكه‌و خراپه‌ وه‌كو يه‌ك نين و ناگه‌ن به‌ئاست يه‌كترى ، خراپه‌ به‌باشترين قسه‌و كردارى چاك وه‌ڵام بده‌وه‌ ، ئه‌گه‌ر له‌نێوان تۆو ئه‌و كه‌سه‌ى خراپه‌ى له‌گه‌ڵ كردوويت دوژمنايه‌تى هه‌بوو ، ئه‌م دوژمنايه‌تيه‌ ده‌بێت به‌خۆشى و دۆستايه‌تى ، ئه‌م كه‌سه‌ ده‌بێت به‌ نزيكترين دۆست و هاوڕێ .

7.عَنْ مُعَاذِ بْنِ أَنَسٍ ڕەزای خوای لێبێت): أَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ: «مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَهُوَ يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يُنْفِذَهُ، دَعَاُه اللهُ عَلَى رُؤْوسِ الْخَلاَئِقِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُخَيِّرهُ فِى أَيِّ الْحُورِ شَاءَ»( حسن ) صحيح ابن ماجه : 4176 .  واته‌ : له‌ معاژى كورى ئه‌نه‌سه‌وه‌ (ره‌زاى خواى لێبێت) ووتى : پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : (هه‌ركه‌سێك تووڕه‌بوونى بخواته‌وه‌ له‌كاتێكدا كه‌ تواناى ده‌ربڕينى هه‌يه‌ ، خواى گه‌وره‌ له‌ ڕۆژ دواييدا له‌سه‌رووى گشت دروست كراوه‌كانى بانگى ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌م كه‌سه‌ بۆ خۆى هه‌ڵبژێرێت كام له‌ حۆريه‌كانى به‌هه‌شت .

8.عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِىَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله علیه وسلم): «مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَعْظَمَ أَجْراً عِنْدَ اللهِ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ ، كَظَمَهَا عَبْدٌ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللهِ »(صحيح لغيره) صحيح الترغيب والترهيب : 2752 .  واته‌: عبدالله ى كوڕى عومه‌ر (ره‌زاى خواى گه‌وره‌يان لێبێت) ووتى : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : (هيچ قوتدانه‌وه‌يه‌ك نيه‌ ئه‌جرو پاداشتى گه‌وره‌تربێت له‌لاى خواى گه‌وره‌ له‌ قوتدانه‌وه‌ى تووڕه‌بوون له‌به‌ر خاترى خواى گه‌وره‌ ) .

9. عَنْ أَبِى الدَّرْدَاءِ (ڕەزای خوای لێبێت) قَالَ: قال رجل لرسول الله (صلى الله علیه وسلم) دُلَّنِى عَلَى عَمَلٍ يُدْخِلُنِى الْجَنَّةَ قَالَ (صلى الله علیه وسلم): « لاَ تَغْضَبْ وَلَكَ الْجَنَّةِ »(صحيح لغيره) صحيح الترغيب والترهيب : 2749 . واته‌ : له‌ باوكى ده‌ردائه‌وه‌ (ره‌زاى خواى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) ووتى : پياوێك به‌ پێغه‌مبه‌رى خواى ووت (صلى الله علیه وسلم) رێنموويم بكه‌ بۆ كرده‌وه‌يه‌ك بم گه‌نێت به‌ به‌هه‌شت ، پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى تووڕه‌ مه‌به‌ به‌هه‌شت بۆ تۆيه‌ .

10.عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِىَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللهِ مَا يَمْنَعْنِى مِنْ غَضَبِ اللهِ؟ قَالَ: «لا تَغْضَبْ»(حسن)  التعليقات الحسان على صحيح ابن حبان : 296 . واته‌: له‌ عبدالله كرى عه‌مره‌وه‌ (ره‌زاى خواى گه‌وره‌يان لێبێت) ووتى : وتم : ئه‌ى پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) چ شتێك ده‌بێته‌ مايه‌ى ڕێگريم له‌ تووڕبوونى خوا ؟ پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : تووڕه‌ مه‌به‌ .

11.عن أنس (ڕەزای خوای لێبێت) أنّه قال: إنّ النّبيّ (صلى الله علیه وسلم) مرّ بقوم يصطرعون، فقال: «ما هذا؟» قالوا: فلان، ما يصارع أحدا إلّا صرعه، قال: (ألا أدُلُّكم على مَن هو أشدُّ منه؟ (يعني: الصَّريعَ) رجل ظلمَه رجل، فكظم غيظه ؛ فغلبه ، وغلب شيطانه ، وغلب شيطان صاحبه ، (وفى رواية): الذى يملك نفسه عند الغضب) السلسلة الصحيحة : 3295 . واته‌ : له‌ ئه‌نه‌سى كوڕى ماليكه‌وه‌ (ره‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) ووتى : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) به‌لاى چه‌ند كه‌سانێكدا تێپه‌رى بينى زۆرانبازيان ده‌كرد،فه‌رمووى ئه‌وه‌ چيه‌؟ وتيان ئه‌مه‌ فڵان كه‌سه‌يه‌ ، هيچ كه‌سێك نيه‌ زۆرانبازى له‌گه‌ڵ بكات ئيلا به‌ زه‌ويدا ده‌دا و لێى ده‌باته‌وه‌ ، پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : ئايه‌ پێتان بڵێم كێ له‌م كه‌سه‌ به‌هێزتره‌؟ ئه‌و پياوه‌يه‌ كه‌ پياوێكى تر زوڵمى لێده‌كات ، ئه‌ويش به‌رامبه‌ر ئه‌و زوڵمه‌ى كه‌ لێى كراوه‌ يه‌كسه‌ر تووڕ بوونه‌كه‌ى ده‌خواته‌وه‌ به‌سه‌ريدا زاڵ ده‌بێت ، وه‌ به‌سه‌ر شه‌يتانى خۆيى و شه‌يتانى هاوه‌ڵه‌كه‌شى زاڵ ده‌بێت ، وه‌ له‌ ريوايه‌تێكى تردا هاتووه‌ : كه‌سى به‌هێز و توانا ئه‌و كه‌سه‌يه‌ نه‌فسى خۆى ده‌گرێت له‌كاتى تووڕه‌ بووندا .

12 .عن أبى هريرة (ڕەزای خوای لێبێت) قال:قال رسول الله (صلى الله علیه وسلم) : (ليس الشديد بالصرعة وإنما الشديد الذى يملك نفسَه عند الغضب) رواه البخارى 5649 , مسلم 4723. واته‌: كه‌سى به‌ هێز وبه‌ تواناى ته‌واو به‌ خستنى كه‌سى به‌رامبه‌ر نيه‌ له‌ كاتى زۆرانبازيدا,به‌ڵكو كه‌سى به‌ هێز و به‌تواناى ته‌واو ئه‌و كه‌سه‌يه‌ نه‌فسى خۆى ده‌گرێت له‌كاتى تووره‌بووندا .

13 . عن إبن مسعود (ڕەزای خوای لێبێت) أن النبى (صلى الله علیه وسلم) قال: ( ما تعدون الصرعة فيكم؟ ) قلنا الذى لا يصرعه الرجال قال ( ليس كذلك ) ولكنه الذى يملك نفسه عند الغضب ) رواه مسلم:13 ج/ص/18. واته‌: عبد الله ى كوڕى مه‌سعود (ره‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) ووتى:پێغه‌مبه‌رى خوا(صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى: ئايا ئێوه‌ كێ به‌كه‌سى به‌ تواناو به‌هێز حيساب ده‌كه‌ن ؟ وتيان: ئه‌و كه‌سه‌ى هيچ پياوێك تواناى زۆرانبازى له‌گه‌ڵ كردنيدا نه‌بێت ,پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم)فه‌رمووى نه‌خێر وانيه‌,به‌ڵكو كه‌سى به‌تواناو به‌هێز ئه‌و كه‌سه‌يه‌ نه‌فسى خۆى  ده‌گرێت و به‌سه‌رى دا زاڵ ده‌بێت له‌ كاتى توره‌ بووندا .

فه‌زڵ و گه‌وره‌يى نه‌رم و نيانى و له‌سه‌ر خۆيى

 نه‌رم و نيانى دژى تووندره‌وى و تووڕه‌ بوونه‌ ، بۆيه‌ ده‌بينين له‌ شه‌ريعه‌تى ئيسلامدا نه‌رم و نيانى به‌عه‌كسى تووڕه‌ بوون به‌كارێكى چاك دانراوه‌ ، پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) له‌ چه‌ندين فه‌رمووده‌ ئاماژه‌ى پێكردووه‌ ، ئه‌مانه‌ى خواره‌وه‌ چه‌ند فه‌رمووده‌يه‌كن باس له‌ فه‌زڵ و گه‌وره‌يى نه‌رم و نيانى ده‌كه‌ن:

1.عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِىَ اللهُ عَنْهُمَا: أَنَّ النَّبِيَّ (صلى الله علیه وسلم) قَالَ لِلأَشَجِّ عَبْدِ الْقَيْس: «إِنَّ فِيكَ خَصْلَتَيْنِ يُحِبُّهُمَا اللهَ: الْحِلْمُ وَالأَنْاةُ » ( صحيح ) صحيح ابن ماجه : 4178 . واته‌ : له‌ عبدالله ى كوڕى عه‌باسه‌وه‌(ره‌زاى خواى گه‌وره‌يان لێبێت) ووتى : پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) به‌ ئه‌شه‌جى عه‌بدى قه‌يسى فه‌رموو : تۆ دوو سيفه‌تت تێدايه‌ خواى په‌روه‌ردگار ئه‌م دوو سيفه‌ته‌ى خۆش ده‌وێت ، كه‌ بريتين له‌ سيفه‌تى نه‌رم و نيانى و تووڕه‌نه‌بوون ، وه‌ سيفه‌تى له‌سه‌ر خۆيى و په‌له‌ نه‌كردن .

2. قال رسولُ اللهِ (صلى الله علیه وسلم): «التُّؤَدةُ فِى كُلِّ شَيْءٍ خَيرٌ، إِلاَّ فِى عَمَلِ الآخِرَةِ» الصحيحة 1794. واته‌: پێغه‌مبه‌رى خوا (صلى الله علیه وسلم) فه‌رموويه‌تى : له‌سه‌ر خۆيى و په‌له‌نه‌كردن له‌ هه‌موو شتێكدا خێر و چاكه‌ ، ته‌نها له‌م كردارانه‌ نه‌بێت كه‌ بۆ ڕۆژى دوايى ده‌كرێت له‌ كرده‌وه‌ چاكه‌كان ( ده‌بێت ئينسان له‌ كرده‌وه‌ى چاك ته‌مبه‌ڵى نه‌كات به‌ڵكو ده‌بێت په‌له‌ بكات پێش ئه‌وه‌ى مردن پێى بگات ).

3. قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله علیه وسلم): «التُّؤَدةُ وَالاقتِصَادُ وَالسَّمْتُ الَحَسَن جُزءٌ مِنْ أَرْبَعَةٍ وَعِشْرِينَ جُزءاً مِنَ النُّبُوَّةِ» "صحيح"، صحيح الجامع (3010). واته‌ : له‌سه‌ر خۆيى و مامناوه‌ندى ، وه‌ جوانى و ڕێك و پێكى شێوه‌ى جل و به‌رگ ، به‌شێكه‌ له‌ بيست و چوار به‌شى ڕه‌وشتى پێغه‌مبه‌ران (دروود و سه‌لامى خواى گه‌وره‌يان لێبێت) .

4.قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلى الله علیه وسلم):  «التأنى من الله والعجلة من الشيطان»(حسن). الصحيحة 1795. واته‌: له‌سه‌ر خۆيى و په‌له‌نه‌كردن له‌لايه‌ن خواوه‌يه‌ , وه‌ په‌له‌كردن و خێرايى له‌ شه‌يتانه‌وه‌يه‌ .

5.وعن أبى الدرداء، قال: قال رسول الله (صلى الله علیه وسلم) ((إنما العلم بالتعلم، وإنما الحلم بالتحلم، من يتحرى الخير يعطه، ومن يتق الشر يوقه)) (حسن) . الصحيحة 342. واته‌: له‌باوكى ده‌ردائه‌وه‌ (ره‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) ، ووتى : پێغه‌مبه‌ر (صلى الله علیه وسلم) فه‌رمووى : زانست به‌ده‌ست هێنان به‌هه‌وڵدان و خوێندنه‌ ، وه‌ نه‌رم و نيانى به‌ هه‌وڵدان و زاڵبوون به‌سه‌ر نه‌فسه‌ ، وه‌ هه‌ر كه‌سێك به‌دواى خێر بگه‌ڕێت پێى ده‌به‌خشرێت ، وه‌ هه‌ركه‌سێك خۆى له‌شه‌ر و خراپه‌ بپارێزێت ده‌پارێزرێت .

ووته‌ى پێشين و زانايان سه‌باره‌ت به‌ فه‌زڵى نه‌رم و نيانى

1.قال عليّ بن أبى طالب(ڕەزای خوای لێبێت)  (ليس الخير أن يكثر مالك وولدك، ولكنّ الخير أن يكثر علمك ويعظم حلمك، وأن لا تباهى النّاس بعبادة الله، وإذا أحسنت حمدت الله تعالي، وإذا أسأت استغفرت الله تعالي) رواه أبو نعيم فى ((الحلية)) (1/ 75)، والبيهقى فى ((الزهد الكبير)) (276) موقوفًا على على رضى الله عنه  ،  موسوعة الأخلاق الإسلامية :1/195 . واته‌: عه‌لى كوڕى ئه‌بى طالب (ره‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) ووتوويه‌تى : خێر ئه‌وه‌نيه‌ ماڵ و منداڵت زۆر بێت ، به‌ڵكو خێر ئه‌وه‌يه‌ زانست و نه‌رم و نيانيت گه‌وره‌ و زۆربێت ، وه‌ شانازى نه‌كه‌ى به‌سه‌ر خه‌ڵكه‌وه‌ به‌په‌رستنى خواى گه‌وره‌ ، وه‌هه‌ركاتێك چاكه‌يه‌كت كرد سوپاسى خوا بكه‌يت ، وه‌هه‌ركاتێك خراپه‌يه‌كت كرد داواى لێخۆشبوون له‌ خواى گه‌وره‌ بكه‌يت .

2.قال عمر ابن الخطاب (ڕەزای خوای لێبێت) : (تعلّموا العلم وتعلّموا للعلم السّكينة والحلم) موسوعة الأخلاق الإسلامية :1/195 .. رواه الطبرانى فى ((الأوسط)) (6/ 200)، ووكيع فى ((الزهد)) (538)، وأحمد فى ((الزهد)) (99). واته‌ : عومه‌رى كوڕى خه‌تاب(ره‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) وتوويه‌تى : زانست بخوێنن وه‌ بۆ زانست هێمنى و نه‌رم و نيانى فێرببن .

3.وقال ابن مسعود(ڕەزای خوای لێبێت)  : (ينبغى لحامل القرآن أن يكون باكيا محزونا حكيما حليما سكينا، ولا ينبغى لحامل القرآن أن يكون جافيا ولا غافلا ولا صخّابا ولا صيّاحا ولا حديدا) موسوعة الأخلاق الإسلامية :1/195 . رواه ابن أبى شيبة (35584)، وأحمد فى ((الزهد)) (133)، وأبو نعيم فى ((الحلية)) (1/ 129) موقوفًا على ابن مسعود (ڕەزای خوای لێبێت). واته‌ : عبدالله ى كوڕى مه‌سعود (ره‌زاى خواى گه‌وره‌ى لێبێت) وتوويه‌تى : پێويسته‌ بۆ هه‌ڵگرى قورئان كه‌سێكى خاوه‌ن گريان و غه‌مگين و داناو نه‌رم و نيان و له‌سه‌ر خۆبێت ، نابێت بۆ هه‌ڵگرى قورئان كه‌سێكى وشك و بێئاگاو ده‌نگ به‌رز و تووند بێت.  

4.وقال رجاء بن أبى سلمة : (الحلم خصلة من خصال العقل) ((الحلم)) لابن أبى الدنيا (ص21). واته‌ : ره‌جائى كورى أبى سلمه‌ وتوويه‌تى : نه‌رم و نيانى سيفه‌تێكه‌ له‌ سيفه‌ته‌كانى ئه‌قل .

5.وقال عطاء بن أبى رباح- رحمه الله تعالي-: (ما أوى شيء إلى شيء أزين من حلم إلى علم). واته‌ : عه‌طائى كورى أبى رباح وتوويه‌تى : هيچ شتێك نه‌دراوه‌ته‌ پاڵ شتێكى تر جوانتربێت له‌ دانه‌پاڵى نه‌رم و نيانى بۆ لاى زانست .

كۆتايى

به‌ڕێزان له‌ كۆتاييدا بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌وا تووڕه‌بوون پێك هاتووه‌ له‌ دوو جۆر , تووڕه‌بوونى شه‌رعى و تووڕه‌ بوونى ناشه‌رعى , تووڕه‌بوونى شه‌رعى ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌به‌ر خاترى خواى گه‌وره‌يه‌ , وه‌تووڕه‌بوونى ناشه‌رعى بريتيه‌ له‌و تووڕه‌بوونه‌ى كه‌ له‌ پێناو دونياو سه‌رخستنى نه‌فس و شتى پڕو پوچه‌ .

وه‌هه‌روه‌ها بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌وا تووڕه‌بوون چه‌ند هۆكار و پاڵنه‌رێكى هه‌يه‌ , وه‌ له‌به‌رامبه‌ردا خواى گه‌وره‌ چه‌ند چاره‌ و هێمن كه‌ره‌وه‌يه‌كى بۆ داناوه‌ .

وه‌هه‌روه‌ها بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌وا لێبوورده‌يى و خواردنه‌وه‌ى تووڕه‌بوون فه‌زڵ و پاداشتێكى زۆرى پێوه‌يه‌ , وه‌ له‌به‌رامبه‌ردا بێئارامى و تووڕه‌يى تاوان و زه‌ره‌ر و زيانى پێوه‌يه‌ .

داواكارم له‌ خواى گه‌وره‌ هيدايه‌تمان بدات بۆ جوانترين ڕه‌وشت ، وه‌ به‌ دوورمان بخات له‌ گشت ڕه‌وشته‌ خراپه‌كان .

بەشی دووەم و كۆتایی

نوسین و ئامادەكردنی مامۆستا . هه‌ڵگورد مصطفى گه‌ڵاڵه‌يى