|
فەرموودەعه‌قیده - بیروباوەڕی ڕاستڕوونکردنەوەی شەرعیبەهەشت و دۆزەخبیدعە و داهێنراوەکانبابەتی گشتی + وته‌ی زانایان و دانایان پەروەردە و خێزانبابەتی عەرەبیتاوان و حەرامکراوەکاننزا و پاڕانەوەژیاننامه و ڕووداو و بەسەرهاتەکانمانگی ره‌مه‌زانگۆشەی فه‌توا
|
( أَلْأَرْبَعُون أَلنَّوَوِيَّة ) ( چل فه‌رمووده‌ی نه‌وه‌وی ) وه‌رگێڕانی : مامۆستا هه‌ڵگورد مصطفى گه‌ڵاڵه‌یی ( أَلْأَرْبَعُون أَلنَّوَوِيَّة ) ( چل فه‌رمووده‌ی نه‌وه‌وی ) وه‌رگێڕانی : مامۆستا هه‌ڵگورد مصطفى گه‌ڵاڵه‌یی ........... ( فه‌رموده‌ی یه‌كه‌م ) عَنْ أَمِيرِ المُؤمِنينَ أَبي حَفْصٍ عُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ قَالَ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ ﷺ يَقُولُ : ( إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ، وَإنَّمَا لِكُلِّ امْرِىءٍ مَا نَوَى ، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلى اللهِ وَرَسُوله فَهِجْرتُهُ إلى اللهِ وَرَسُوُله ، وَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ لِدُنْيَا يُصِيْبُهَا ، أَو امْرأَةٍ يَنْكِحُهَا ، فَهِجْرَتُهُ إِلى مَا هَاجَرَ إلَيْهِ ) . متفق عليه . واته : له ئه‌میری باوه‌ڕدارانه‌وه باوكی حه‌فص عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له پێغه‌مبه‌ری خوا بوو – صلی الله علیه وسلم – ئه‌یفه‌رموو : هه‌موو كرده‌وه‌یه‌ك به‌هۆی نیه‌ته‌كانه‌وه‌یه ؛ وه بۆ هه‌موو كه‌سێك پاداشت هه‌یه به‌گوێره‌ی نیه‌ته‌كه‌ی ؛ جا هه‌ركه‌سێك كۆچ كردنه‌كه‌ی له‌پێناو خوا و شوێن كه‌وتنی پێغه‌مبه‌ری حوا بێت – صلی الله علیه وسلم – ئه‌وا كۆچ كردنه‌كه‌ی له‌پێناو خوا و شوێن كه‌وتنی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم حیساب ده‌كرێت ؛ وه هه‌ركه‌سێك كۆچ كردنه‌كه‌ی بۆ به‌ده‌ست هێنانی ماڵی دونیا بێت ؛ یان بۆ ئافره‌تێك بێت و بۆ ئه‌وه‌ی بیخوازێت و ماره‌ی بكات ؛ ئه‌وا پاداشتی كۆچ كردنه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه كۆچی بۆ كردووه .
_ سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * ئه‌م فه‌رموده‌یه به‌ڵگه‌یه كه نیه‌ت مه‌رجه بۆ هه‌موو كرده‌وه‌یه‌ك . * ئه‌م فه‌رموده‌یه به‌ڵگه‌یه كه كاریگه‌ری جیاوازی نیه‌ت له‌كرده‌وه‌ی خه‌ڵكی . * ئه‌م فه‌رموده‌یه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر فه‌زڵی كۆچ كردن له‌پێناو خوا له‌وڵاتی بێ باوه‌ڕان بۆ وڵاتی باوه‌ڕداران .
( فه‌رموده‌ی دووه‌م )
عَن عُمَر رضي الله عنه أَيْضًا قال : ( بَيْنَما نَحْنُ جُلْوسٌ عِنْدَ رسُولِ الله صلى الله عليه وسلم إذْ طَلَعَ عَلَيْنَا رَجُلٌ شَدِيدُ بَياضِ الثِّيَاِب شَديدُ سَوَادِ الشَّعَرِ، لا يُرَى عليه أَثَرُ السَّفَرِ ولا يَعْرِفُهُ مِنَّا أَحَدٌ، حَتى جَلَسَ إلى النَّبِّي صلى الله عليه وسلم، فأسْنَدَ رُكْبَتَيْهِ إلى رُكْبَتَيْهِ ووَضَعَ كَفَّيْهِ على فَخِذَيْهِ، وقال: يا محمَّدُ أَخْبرني عَن الإسلامِ ، فقالَ رسُولُ الله صلى الله عليه وسلم: الإسلامُ أَنْ تَشْهَدَ أَنْ لا إلهَ إلا اللهُ وأَنَّ محمِّدًا رسولُ الله، وتُقِيمَ الصَّلاةَ، وتُؤتيَ الزَّكاةَ، وتَصُومَ رَمَضان، وتَحُجَّ الْبَيْتَ إن اسْتَطَعتَ إليه سَبيلًا. قالَ صَدَقْتَ. فَعَجِبْنا لهُ يَسْأَلُهُ ويُصَدِّقُهُ، قال: فَأَخْبرني عن الإِيمان، قال: أَن تُؤمِنَ باللهِ، وملائِكَتِهِ وكُتُبِهِ، ورسُلِهِ، واليَوْمِ الآخِرِ، وتُؤمِنَ بالْقَدَرِ خَيْرِهِ وشَرِّهِ، قال : صدقت ؛ قال : فأخْبرني عَنِ الإحْسانِ. قال : أنْ تَعْبُدَ الله كَأَنَّكَ تَرَاهُ فإنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فإنَّهُ يَرَاك، قال: فأَخبرني عَنِ السَّاعةِ ، قال : ما المَسْؤولُ عنها بأَعْلَمَ من السَّائِلِ ، قال : فأخبرني عَنْ أَمَارَتِها، قال : أن تَلِدَ الأمَةُ رَبَّتَها ، وأَنْ تَرَى الحُفاةَ العُراةَ العالَةَ رِعاءَ الشَّاءِ يَتَطَاوَلُون في الْبُنْيانِ ، ثُمَّ انْطَلَقَ ، فَلَبثْتُ مَلِيًّا ، ثُمَّ قال: يا عُمَرُ، أَتَدْرِي مَنِ السَّائِلُ ؟ قُلْتُ : اللهُ ورسُولُهُ أَعلَمُ ، قال : فإِنَّهُ جِبْرِيلُ أَتاكُمْ يُعَلِّمُكُمْ دِينَكُمْ ) . رواه مسلم . واته : له عومه‌ری كوڕی خه‌تتابه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : جارێكیان له‌لای پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم دانیشتبوین ؛ له‌ناكاو پیاوێك ده‌ركه‌وت و هاته لامان ؛ ئه‌م پیاوه پۆشاكه‌كه‌ی زۆر سپی و پاك بوو ؛ وه مووه‌كانی زۆر ڕه‌ش بوو ؛ شوێنه‌واری سه‌فه‌ركردنی پێوه دیار نه‌بوو ؛ وه هیچ یه‌كێك له‌ئێمه ئه‌م پیاوه‌ی نه‌ده‌ناسی ؛ هات له‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم دانیشت ؛ ئه‌ژنۆكانی گه‌یان به ئه‌ژنۆكانی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ؛ وه هه‌ردوو ده‌ستی له‌سه‌ر ڕانه‌كانی دانا ؛ وه فه‌رمووی : ئه‌ی محمد هه‌واڵم پێ بده سه‌باره‌ت به ئیسلام ؟ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ئیسلام ئه‌وه‌یه كه شایه‌تمان بێنی كه هیچ په‌رستراوێك نیه به‌حه‌ق شایه‌نی په‌رستن بێت ته‌نها الله نه‌بێت وه شایه‌تی بده‌ی كه محمد صلی الله علیه وسلم نێردراوی خوایه ؛ وه نوێژ بكه‌ی ؛ وه زه‌كات بده‌ی ؛ وه مانگی ڕمه‌زان به‌ڕۆژووببی ؛ وه حه‌ج بكه‌ی ئه‌گه‌ر توانات هه‌بوو ؛ پیاوه‌كه وتی : ڕاست ده‌كه‌ی ؛ پێمان سه‌یر بوو پرسیاری له پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم ده‌كرد و ئه‌شی وت ڕاست ده‌كه‌ی ! ئینجا وتی : هه‌واڵم پێ بده سه‌باره‌ت به باوه‌ڕ ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : باوه‌ڕ ئه‌وه‌یه كه باوه‌ڕ به‌خوا بێنی ؛ وه باوه‌ڕ به فریشته‌كانی بێنی ؛ وه باوه‌ڕ به په‌رتوكه‌كانی بێنی ؛ وه باوه‌ڕ به نێردراوه‌كانی بێنی ؛ وه باوه‌ڕ به ڕۆژی دوایی بێنی ؛ وه باوه‌ڕ به قه‌زا و قه‌ده‌ر بێنی خۆشیه‌كانی و ناخۆشیه‌كانی ؛ پیاوه‌كه وتی : ڕاست ده‌كه‌ی ؛ ئینجا وتی : هه‌واڵم پێ بده سه‌باره‌ت به ئیحسان ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ئیحسان ئه‌وه‌یه كه خوا بپه‌رستی وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌بیبینی ؛ وه ئه‌گه‌ر نه‌یبینی ئه‌وا ئه‌و تۆ ده‌بینێت ؛ ئینجا پیاوه‌كه وتی : هه‌واڵم پێ بده سه‌باره‌ت به كاتی هاتنی ڕۆژی دوایی ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : پرسیار لێكراو سه‌باره‌ت به كاتی هاتنی ڕۆژی دوایی زانترنیه له‌پرسیاركار ؛ ئینجا پیاوه‌كه وتی : هه‌واڵم پێ بده سه‌باره‌ت به نیشانه‌كانی هاتنی ڕۆژی دوایی ؟ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رموو : نیشانه‌كانی ئه‌وه‌یه كه ئافره‌تی كۆیله گه‌وره‌ی خۆی ببێت – واته منداڵێكی ئازادی ببێت - ؛ وه كه‌سانی ڕووت و بێ پۆشاك و هه‌ژار و شوانی مه‌ڕوو ماڵات ده‌بینی ململانێی یه‌كتر ده‌كه‌ن له‌به‌رزكردنه‌وه‌ی كۆشك و ته‌لاره‌كان ؛ پاشان پیاوه‌كه ڕۆییشت ؛ دوای ماوه‌یه‌كی زۆر ماینه‌وه ؛ پاشان پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ئه‌ی عومه‌ر ئه‌زانی ئه‌و پرسیاركه‌ره كێ بوو ؟ ووتم : خواو پێغه‌مبه‌ر زاناترن و هه‌ر ئه‌وان ده‌زانن ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ؛ فه‌رمووی : ئه‌وه فریشته جیبریل بوو هاتبوو فێری ئایینه‌كه‌تان بكات .
_ سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * جوان دانیشتن به‌ڕێزه‌وه به‌رامبه‌ر به مامۆستا له‌كاتی پرسیاركردندا . * گرنگی پرسیار كردنی شه‌رعی . * نزیك بوونه‌وه له‌زانا له‌كاتی پرسیاركردندا . * گرنگی گه‌ڕان به‌دوای به‌ده‌ست هێنانی زانستی شه‌رعیدا . * دروسته مرۆڤ پرسیاری شتێك بكات كه وه‌ڵامه‌كه‌ی ده‌زانێت بۆ ئه‌وه‌ی سوود به‌كانی تر بگه‌یه‌نێت . * گرنگی دانی قوتابی به پۆشاكی جوان و پاك و خاوێنی . * گرنگی پرسیار كردن و شاره‌زا بوون له بنه‌ماكانی دین . * فریشته‌كان هه‌ندێك جار خۆیان ده‌هێننه سه‌ر شێوه‌ی مرۆڤه‌كان . * هیچ كه‌سێك نازانێك كه‌ی قیامه‌ت دادێت ته‌نها خوا نه‌بێت .
( فه‌رموده‌ی سێیه‌م )
عن أبي عبد الرحمن عبد الله بن عمر بن الخطاب رضي الله عنهما قال : سمعت رسول الله ﷺ يقول : ( بُني الإسلامُ على خمسٍ : شهادةِ أن لا إلهَ إلا اللهُ ، وأنَّ محمدًا رسولُ اللهِ ، وإقامِ الصلاةِ ، وإيتاءِ الزكاةِ ، وحجِّ البيتِ، وصومِ رمضانَ ) . رواه البخاري و مسلم . واته : ئه‌بو عبدالرحمن ؛ عبدالله ی كوڕی عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب – ڕه‌زای خوایان لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له پێغه‌مبه‌ری خوا بوو صلی الله علیه وسلم ئه‌یفه‌رموو : ئیسلام بیناكراوه له‌سه‌ر پێنج پایه : شایه‌تی دان كه هیچ په‌رستراوێك نیه شایه‌نی په‌رستن بێت ته‌نها الله نه‌بێت ؛ وه شایه‌تی دان كه محمد صلی الله علیه وسلم نێردراوی خوایه ؛ وه نوێژكردن ؛ وه زه‌كات دات ؛ وه حه‌ج كردن ؛ وه به‌ڕۆژووبوونی مانگی ڕه‌مه‌زان .
_ سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * ئه‌م فه‌رموده‌یه بۆمان باسی پایه‌كانی ئیسلام ده‌كات كه ده‌بێت موسڵمان ده‌ستی پێوه بگرن و كرده‌وه‌ی پێ بكه‌ن . * گه‌وره‌یی شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلام و له‌خۆگرتنی به‌رژوه‌ندیه ئاشكرا و نادیاره‌كان . * باسكردنی وشه‌ی حه‌ج له‌پێش ڕۆژووی مانگی ڕه‌مه‌زان له‌ڕیزبه‌ندی ئه‌م فه‌رموده‌یه هیچ كاریگه‌ری ناخاته سه‌ر حوكمی ڕۆژووی مانگی ڕه‌مه‌زان ؛ حوكمی هه‌موویان وه‌كو یه‌كه له فه‌ڕزیه‌تدا .
( فه‌رموده‌ی چواره‌م )
عن أبي عبدالرحمن عبدالله بن مسعودٍ رضي الله عنه قال : حدثنا رسول الله صلى الله عليه وسلم وهو الصادق المصدوق: (( إن أحدكم يجمع خلقه في بطن أمه أربعين يومًا نطفة ثم يكون علقةً مثل ذلك، ثم يكون مضغةً مثل ذلك، ثم يرسل إليه الملك فينفخ فيه الروح، ويؤمر بأربع كلماتٍ: بكَتْبِ رزقه وأجله وعمله، وشقي أو سعيدٌ، فوالذي لا إله غيره إن أحدكم ليعمل بعمل أهل الجنة حتى ما يكون بينه وبينها إلا ذراعٌ، فيسبق عليه الكتاب فيعمل بعمل أهل النار فيدخلها، وإن أحدكم ليعمل بعمل أهل النار حتى ما يكون بينه وبينها إلا ذراعٌ ، فيسبق عليه الكتاب، فيعمل بعمل أهل الجنة فيدخلها )) رواه البخاري ومسلم .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه :
* ئه‌م فه‌رموده‌یه به‌ڵگه‌یه كه كۆرپه‌له له‌ماوه‌ی 120 ڕۆژدا دروست ده‌بێته رۆحی ده‌خرێته به‌ر . * ئه‌م فه‌رموده‌یه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر گرنگی دان به به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ر كرده‌وه‌ی چاك و دووركه‌وتنه‌وه له‌كرده‌وه‌ی خراپ . * دووعاكردن و پاڕانه‌وه له‌خوا بۆ جێگیربوون له‌سه‌ر دین . * په‌نا گرتن به‌خوا كۆتا شه‌ڕی و سوئی خاتیمه . * كه‌س نازانێك كێ به‌خته‌وه‌ر ه و كێ به‌دبه‌خت و خراپه ته‌نها خوا نه‌بێت . * باوه‌ڕبوون به قه‌زا و قه‌ده‌ر كه گشت شتێكمان له‌سه‌ر نوسراوه و بێ ئه‌وه‌ی ئێمه بزانین چیمان له‌سه‌ر نوسراوه بۆیه‌شه ده‌بێت ئێمه هه‌وڵ و كرده‌وه‌مان هه‌بێت نه‌ك پشت به‌وه ببه‌ستین كه له‌سه‌رمان نوسراوه چونكه ئێمه نازانین چیمان له‌سه‌ر نوسراوه ئه‌مه غه‌یبه و ته‌نها خوای په‌روه‌ردگار ده‌یزانێت .
( فه‌رموده‌ی پێنجه‌م )
عن أم المؤمنين أم عبدالله عائشة رضي الله عنها قالت: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : (( من أحدث في أمرنا هذا ما ليس منه، فهو ردٌّ ))؛ رواه البخاري ومسلمٌ، وفي روايةٍ لمسلمٍ: ((من عمل عملًا ليس عليه أمرنا، فهو ردٌّ )) . واته : له دایكی باوه‌ڕدارانه‌وه ؛ دایكی عبدالله ؛ عائیشه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ( هه‌ركه‌سێك شتێك له‌ناودینی ئێمه‌دا بهێنێت و له‌دیندا نه‌بوو ؛ ئه‌وا ئه‌وشته ڕه‌تكراوه‌یه و وه‌رگیراو نیه ) . وه له‌ڕیوایه‌تی موسلمندا هاتووه : ( هه‌ركه‌سێك كرده‌وه‌یه‌ك بكات – له‌دیندا – و فه‌رمانی ئێمه‌ی له‌سه‌ر نه‌بوو ؛ ئه‌وا ئه‌و كرده‌وه‌یه ڕه‌تكراوه‌یه و وه‌رگیراو نیه ) .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * هه‌رعیباده‌تێك به‌ڵگه‌ی له‌باره‌وه نه‌هاتووه ئه‌وا ڕه‌تكراوه‌یه و قه‌بول نیه . * ئایینی پیرۆزی ئیسلام ئایینێكی كامل و ته‌واوه و پێویستی به‌زیاد كردن نیه . * بیدعه له‌دیندا حه‌رامه و دروست نیه و خاوه‌نه‌كه‌ی گوناهبار ده‌بێت . ( فه‌رموده‌ی شه‌شه‌م ) عن أبي عبدالله النعمان بن بشيرٍ رضي الله عنهما قال : سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : (( إن الحلال بينٌ وإن الحرام بينٌ، وبينهما أمور مشتبهاتٌ لا يعلمهن كثيرٌ من الناس، فمن اتقى الشبهات استبرأ لدِينه وعِرضه، ومن وقع في الشبهات وقع في الحرام، كالراعي يرعى حول الحمى يوشك أن يرتع فيه، ألا وإن لكل ملكٍ حمًى، ألا وإن حمى الله محارمُه، ألا وإن في الجسد مضغةً إذا صلَحت صلَح الجسد كله، وإذا فسدت فسد الجسد كله، ألا وهي القلب )) . رواه البخاري ومسلمٌ . واته : له‌باوكی عبدالله وه ؛ نوعمانی كوڕی به‌شیر – ڕه‌زای خوایان لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له‌پێغه‌مبه‌ری خوا بوو صلی الله علیه وسلم ئه‌یفه‌رموو : به‌ڕاستی شته حه‌ڵاڵه‌كان ڕوون و ئاشكراو دیارن ؛ وه شته حه‌ڕامه‌كان ڕوون و ئاشكراو دیارن ؛ وه له‌نێوان شته حه‌ڵاڵ و حه‌ڕامه‌كاندا هه‌ندێك شتی گومان هه‌ڵگر و ناڕوون هه‌یه كه زۆرێك له‌خه‌ڵكی حوكمه‌كه‌ی نازانن ؛ جا هه‌ركه‌سێك خۆی بپارێزێن له‌وشتانه‌ی گومان هه‌ڵگرن ئه‌وا دین و كه‌سایه‌تی خۆی پاراستووه ؛ وه هه‌ركه‌سێك بكه‌وێته ناو شته گومان هه‌ڵگره‌كان و ئه‌نجامیان بدات ئه‌وا كه‌وتۆته ناو حه‌ڕام - یان نزیكه بكه‌وێته ناو حه‌ڕام - ؛ وه‌ك شوان كاتێك له‌ده‌وری سنووری كێڵگه‌ی كه‌سێك مه‌ڕه‌كانی ده‌له‌وه‌ڕێنێت و نزیكه مه‌ڕه‌كانی بچنه ناو كێڵگه‌كه‌وه ؛ بۆیه ئاگاداربن بۆ هه‌موو خاوه‌ن مولكێك سنوور هه‌یه ؛ جا بزانن و ئاگاداربن سنووری خوای په‌روه‌ردگار قه‌ده‌غه كراوه‌كانیه‌تی ؛ وه بزانن كه به‌ڕاستی له‌ناو لاشه‌ی مرۆڤدا پارچه گۆشتێك هه‌یه ؛ ئه‌گه‌ر ئه‌م پارچه گۆشته باش بوو ئه‌وا هه‌موو لاشه باش ده‌بێت ؛ وه ئه‌گه‌ر ئه‌م پارچه گۆشته خراپ بوو ئه‌وا هه‌موو لاشه خراپ ده‌بێت ؛ كه ئه‌ویش بریتیه له دڵ .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * له‌شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلامدا شته حه‌ڵاڵه‌كان ڕوون و ئاشكران ؛ وه شته حه‌ڕامه‌كان ڕوون و ئاشكران ؛ وه هه‌ندێك شت گومان هه‌ڵگرن له‌ڕووی حوكمی حه‌ڵاڵی و حه‌ڕامی كه زۆرێك له‌خه‌ڵكی حوكمه‌كه‌ی نازانن ته‌نها زانایان نه‌بێت . * له‌سه‌ر موسڵمان پێویسته خۆی له‌شته گومان هه‌ڵگره‌كان بپارێزێت بۆی پارێزراوبێت له‌تاوان ؛ وه پارێزراو بێت له‌لۆمه‌ی خه‌ڵك . * ئه‌گه‌ر مرۆڤ كه‌وته ناو شته گومان هه‌ڵگره‌كان ئه‌وا نزیك ده‌بێت كه بكه‌وێته ناو قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان . * گرنگی دان به باش بوونی دڵ ؛ چونكه باش بوون و خراپ بوونی لاشه په‌یوه‌سته به باش بوون و خراپ بوونی دڵ .
( فه‌رموده‌ی حه‌وته‌م )
عَنْ أَبِي رُقيَّةَ تَميمِ بنِ أوْسٍ الدَّارِيِّ - رَضْيَ اللهُ عَنْه - أَنَّ النَّبِيَّ - صلَّى اللهُ عليه وسلَّم - قَالَ: «الدِّينُ النَّصِيحةُ»، قلنا: لمَنْ؟ قال: «للهِ، ولكتابِه، ولرَسُولِه، ولأَئِمَّةِ المسلمينَ وعامَّتِهم». رواه مسلم . واته : له ئه‌بو روقه‌ییه‌وه ؛ ته‌میمی كوری ئه‌وسی الداری – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : دین ئامۆژگاریه ؛ وتمان : بۆكێ ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ؟ فه‌رمووی : بۆ خوا ؛ وه بۆ په‌رتوكه‌كه‌ی - ؛ وه بۆ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی ؛ وه بۆ پێشه‌وای موسڵمانان ؛ وه بۆ هه‌موو موسڵمانان . _ ئامۆژگاری بۆ خوا به‌وه ده‌بێت كه به‌تاك و ته‌نها بیپه‌رستی و هاوه‌لی بۆ دانه‌نێی . _ وه ئامۆژگاری بۆ په‌رتووكی خوا به‌وه ده‌بێت كه بیخوێنیت و كرده‌وه‌ی پێ بكه‌ی . _ وه ئامۆژگاری بۆ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی به‌وه ده‌بێت باوه‌ڕی پێ بكه‌یت و گوێڕایه‌ڵی بكه‌یت و شوێنی بكه‌وی . _ وه ئامۆژگاری بۆ سه‌ركرده‌وه و پێشه‌وای موسڵمانان به‌وه ده‌بێت له‌كاری چاكدا گوێڕایه‌ڵییان بكه‌ی وه له‌كاری خراپدا گوێڕایه‌ڵییان نه‌كه‌ی . _ وه ئامۆژگاری بۆ موسڵمانان به‌وه ده‌بێت ئامۆژگاری و ڕێنموییان بكه‌ی بۆ گشت ئه‌وشتانه‌ی بۆخۆت پێ خۆشه و رێگای ڕاست و دروستیان نیشان بده‌ی .
سوده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * ئایینی پیرۆزی ئیسلام گشتی بریتیه له ئامۆژگاری كردن و ڕێنموویی كردن بۆ رێگای راست . * ئامۆژگاری كردن له باوه‌ڕه‌وه‌یه . * ئامۆژگاری كردن وشه‌یه‌كه هه‌موو خێر و چاكه‌كانی دونیا و دواڕۆژ له‌خۆ ده‌گرێت ؛ وه په‌یامی پێغه‌مبه‌رانه سه‌لامی خوایان لێبێت بۆ گه‌له‌كه‌یان . * كۆكردنه‌وه‌ی دین له ئامۆژگاری كردن . * حه‌ڕامیه‌تی غه‌ش و خیانه‌ت چونكه غه‌ش پێچه‌وانه‌ی ئامۆژگاری كردنه .
عن ابن عمر رضي الله عنهما : أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : (( أُمرتُ أن أقاتل الناس حتى يشهدوا أن لا إله إلا الله وأن محمدًا رسول الله، ويقيموا الصلاة، ويؤتوا الزكاة، فإذا فعلوا ذلك عصموا مني دماءهم وأموالهم إلا بحق الإسلام، وحسابهم على الله تعالى )) . رواه البخاري ومسلم .
سوده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * واجبیه‌تی جه‌نگان به‌رامبه‌ر به موشریكه عه‌ره‌به‌كان هه‌تا هاتنیان ناو ئیسلام . * هه‌ركه‌سێك زه‌كات نه‌دات دروسته جه‌نگی به‌رامبه‌ر بكرێت ؛ وه‌ك پێشه‌وای باوه‌ڕداران ئه‌بو به‌كر ڕه‌زای خوای لێبێت كردی . * ئه‌حكامه‌كانی ئیسلام له‌سه‌ر كه‌سه‌كان به‌گوێره‌ی كرده‌وه دیار و ئاشكراكانیانه ؛ وه نیه‌ت و مه‌به‌سته شاراوه‌كان بۆلای خوای په‌روه‌ردگار ده‌گه‌ڕێندرێته‌وه . * خۆپاراستن له‌ته‌كفیركردنی ئه‌وكه‌سانه‌ی شایه‌تمان دێنن و نوێژ ده‌كه‌ن و زه‌كات ده‌ده‌ن ئه‌گه‌رچی كه‌م و كوڕی و گوناه و تاوانیشیان هه‌بێت .
( فه‌رموده‌ی نۆیه‌م )
عن أبي هريرة عبدالرحمن بن صخرٍ رضي الله عنه قال: سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول: (( ما نهيتُكم عنه فاجتنبوه، وما أمرتكم به فَأْتُوا منه ما استطعتم؛ فإنما أهلك الذين من قبلكم كثرةُ مسائلهم، واختلافُهم على أنبيائهم )) . رواه البخاري ومسلمٌ .
سوده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * واجبیه‌تی ده‌ست گرتن به فه‌رمانه‌كان و دوور كه‌وتنه‌وه له قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان . * له‌سه‌ر مرۆڤ واجب نیه ئه‌و شته‌ی له‌توانایدا نیه . * ئاسانی ئه‌م دینه پیرۆزه ؛ كه شتێك له‌سه‌ر مرۆڤ واجب ناكات كه له‌توانایدا نه‌بێت . * دینداری ڕاسته‌قینه به‌وه ده‌بێت كه‌واز له‌گشت قه‌ده‌غه كراوه‌كان بێنی . * نادروستی زۆر پرسیاركردنی بێ سوود . * پێچه‌وانه‌كردنی پێغه‌مبه‌ران سه‌لامی خوایان لێ بێت هۆكاری تیاچوون و له‌ناو چوونه .
( فه‌رموده‌ی ده‌یه‌م )
عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: ((إن الله تعالى طيِّبٌ لا يقبل إلا طيبًا، وإن الله أمر المؤمنين بما أمر به المرسلين فقال تعالى: ﴿ يَا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا ﴾[المؤمنون: 51]، وقال تعالى: ﴿ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ ﴾ [البقرة: 172]، ثم ذكر الرجل يطيل السفر أشعثَ أغبرَ يمد يديه إلى السماء: يا رب يا رب، ومطعمه حرامٌ، ومشربه حرامٌ، و ملبسه حرام ؛ وغُذِيَ بالحرام، فأنى يستجاب له؟!)) . رواه مسلمٌ .
سوده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * ڕوون كردنه‌وه‌ی مه‌رجه‌كانی قه‌بول بوونی دوعا كه ده‌بێت كه‌سه‌كه خواردن و خواردنه‌وه و پۆشاكی حه‌لاڵ بێت و له‌حه‌رام به‌دووربێت . * وه‌سفی خوای په‌روه‌ردگار به پاك و دوور له‌كه‌م و كوڕی . * هه‌ندێك كرده‌وه هه‌یه خوای په‌روه‌ردگار وه‌ری ده‌گرێت ؛ وه هه‌ندێك كرده‌وه هه‌یه خوا وه‌ری ناگرێت . * گه‌وره‌یی و گرنگی شتی حه‌ڵاڵ و دووركه‌وتنه‌وه له‌شتی حه‌ڕام .
( فه‌رموده‌ی یازده‌یه‌م )
عن أبي محمدٍ الحسن بن علي بن أبي طالبٍ ، سِبطِ رسول الله صلى الله عليه وسلم وريحانتِه رضي الله عنهما، قال : حفظتُ من رسول الله صلى الله عليه وسلم : ((دَعْ ما يَريبُك إلى ما لا يَريبُك)) . رواه الترمذي والنسائي، وقال الترمذي : حديثٌ حسنٌ صحيحٌ . واته : له ئه‌بو محمده‌وه ؛ حه‌سه‌نی كوڕی عه‌لی كوڕی ئه‌بو طالب ؛ نه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ؛ وه بۆن خۆشه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم – ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : له‌پێغه‌مبه‌ری خواوه صلی الله علیه وسلم بیستم و له‌به‌رم كرد كه فه‌رمووی : واز له‌وشته بێنه كه لێی به‌گومانی – له‌حه‌لاڵی و حه‌ڕامی - ؛ بۆ ئه‌وشته‌ی كه لێی بێ گومانی - واته ئه‌وشته بكه كه دڵنیای حه‌ڵاڵه و حه‌ڕام نیه - .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * واز هێنان له‌وشتانه‌ی گومان هه‌ڵگرن له‌ڕووی حه‌ڕامیه‌وه . * مرۆڤ فه‌رمانی پێكراوه كه خۆی بپارێزێت له‌وشتانه‌ی دوودڵی ده‌كات له‌ڕووی حه‌ڵاڵی و حه‌ڕامیه‌وه . * مرۆڤ پێویسته كاره‌كانی له‌سه‌ر دڵنیایی بنیان بنێت و ئه‌نجام بدات . * ئه‌م فه‌رموده‌یه بنچینه‌یه‌كی گه‌وره‌یه بۆ له‌خواترسان و خۆپاراستن له‌حه‌ڕام .
( فه‌رموده‌ی دوازده‌یه‌م )
عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : (( من حسن إسلام المرء: تركُه ما لا يعنيه )) . حديث حسن ؛ رواه الترمذي وغيره . واته : له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : له‌جوانی موسڵمانیه‌تی ئینسان ئه‌وه‌یه واز له‌وشته بێنێت كه په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه نیه .
سوده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * پێویسته مرۆڤ واز له‌وشتانه بێنێت كه په‌یوه‌ندی به‌وه‌وه نیه . * وازهێنان له‌قسه‌ی بێ سوود و زیاد به‌ڵگه‌یه له ڕه‌وشت به‌رزی و ته‌واویه‌تی باوه‌ڕ . * گرنگی دان به‌كات و به‌فیرۆنه‌دانی له‌شتی بێ سوود . * چوونه ناو ژیانی خه‌ڵك و قسه‌كردن له‌وشتانه‌ی په‌یوه‌ندی به‌مرۆڤه‌وه نیه هۆكاری دروست بوونی په‌رته‌وازه‌یی و ناكۆكی دروست بوونه له‌نێوان خه‌ڵك .
( فه‌رموده‌ی سێزده‌یه‌م ) عن أبي حمزة أنس بن مالكٍ رضي الله عنه خادم رسول الله صلى الله عليه وسلم ، عن النبي صلى الله عليه وسلم قال : (( لا يؤمن أحدكم حتى يحب لأخيه ما يحب لنفسه )) . رواه البخاري ومسلم . واته : له ئه‌بوحه‌مزه‌وه ؛ ئه‌نه‌سی كوڕی مالیك – ره‌زای خوای لێبێت – خزمه‌تكاری پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم - ؛ فه‌رمووی ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : هیچ یه‌ك له‌ئێوه باوه‌ڕی ته‌واو نابێت هه‌تا بۆ براكه‌ی پێ خۆش نه‌بێت ئه‌وشته‌ی كه بۆخۆی پێ خۆشه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * حه‌زكردنی خێر و چاكه بۆ باوه‌ڕداران . * پته‌وكردنی په‌یوه‌ندی له‌نێوان باوه‌ڕداران . * له نیشانه‌كانی باوه‌ڕ ئه‌وه‌یه كه باوه‌ڕدار چی بۆخۆی پێ خۆشه بۆ برا موسڵمانه‌كه‌شی پێ خۆش بێت . * ئه‌م فه‌رموده‌یه به‌ڵگه‌یه كه باوه‌ڕ زیاد و كه‌م ده‌كات ؛ به ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌ی چاك زیاد ده‌بێت ؛ وه به ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌ی خراپ كه‌م ده‌بێت .
( فه‌رموده‌ی چوارده‌یه‌م )
عن ابن مسعودٍ رضي الله عنه قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : (( لا يحل دم امرئٍ مسلمٍ إلا بإحدى ثلاثٍ : الثيب الزاني ، والنفس بالنفس ، والتارك لدينه المفارق للجماعة )) . رواه البخاري ومسلم . واته : له ئیبن مه‌سعوده‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ڕشتنی خوێنی هیچ موسڵمانێك حه‌ڵاڵ نیه ئیلا به‌سێ ڕه‌فتار نه‌بێت ؛ یه‌كه‌میان : پیاوی خاوه‌ن خێزان كاتێك زینا ده‌كات – وه ئه‌و ئافره‌ته‌ش كه مێردی هه‌یه و زینا ده‌كات ؛ دووه‌میان : ئه‌وكه‌سه‌ی كه‌سێكی به‌ناحه‌ق كوشتووه ؛ سێیه‌میان : ئه‌وكه‌سه‌ی واز له‌دینی ئیسلام دێنێت و پازگه‌ز ده‌بێته‌وه و له‌كۆمه‌ڵی موسڵمانان جیاده‌بێته‌وه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * پاراستنی خوێن و موسڵمانان و حه‌ڕامیه‌تی كوشتنی به‌ناحه‌ق . * واجبیه‌تی خۆپاراستن له‌تاوانی زینا و به‌دڕه‌وشتی . * مه‌ترسی پازگه‌زبوونه‌وه له‌دین و جیابوونه‌وه له موسڵمانان . * پاراستنی خوێن و نامووسی خه‌ڵك له‌جوانیه‌كانی ئایینی پیرۆزی ئیسلامه .
( فه‌رموده‌ی پازده‌یه‌م )
عن أبي هريرة رضي الله عنه: أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: ((من كان يؤمن بالله واليوم الآخر، فليقل خيرًا أو ليصمت، ومن كان يؤمن بالله واليوم الآخر فليكرم جاره، ومن كان يؤمن بالله واليوم الآخر فليكرم ضيفه )) . رواه البخاري ومسلم . واته : له ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : هه‌ركه‌سێك باوه‌ڕی به‌خوا و به‌ڕۆژی دوایی هه‌یه ئه‌وا با قسه‌ی خێر بكات یان بێ ده‌نگ بێت ؛ وه هه‌ركه‌سێك باوه‌ڕی به‌خوا و به‌ڕۆژی دوایی هه‌یه ئه‌وا با ڕێز له دراوسێكه‌ی بگرێت ؛ وه هه‌ركه‌سێك باوه‌ڕی به‌خوا و به‌ڕۆژی دوایی هه‌یه ئه‌وا باڕێز له میوانه‌كه‌ی بگرێت .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموده‌یه : * پاراستنی زمان له‌تاوانی درۆ و بوهتان و غه‌یبه‌ت و نه‌میمه و جنێودان و شایه‌تی به‌درۆ و سوێند خواردن به‌غه‌یری خوا و باقی تاوانه‌كانی تر . * واجبیه‌تی رێزگرتن له‌دراوسێ و باش بوون له‌گه‌ڵی . * واجبیه‌تی ڕێزگرتن له‌میوان . * خۆڕازاندنه‌وه به ڕه‌وشته به‌رزه‌كان و دوور كه‌وتنه‌وه له‌ڕه‌وشته نزمه‌كان . ( فه‌رمووده‌ی شازده‌یه‌م )
عن أبي هريرة رضي الله عنه : أن رجلًا قال للنبي صلى الله عليه وسلم : أوصني ، قال : ((لا تغضب))، فردد مرارًا، قال : ((لا تغضب)) ؛ رواه البخاري . سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * پێویسته موسڵمان سووربێت له‌سه‌ر داواكردنی ئامۆژگاری و پرسیاركردن له كرده‌وه‌ی چاك و دووركه‌وتنه‌وه له كرده‌وه‌ی خراپ . * دووباره‌كردنه‌وه‌ی قسه بۆ ئه‌وه‌ی گوێگر باشتر تێ بگات و له‌ناو مێشكیدا جێگیر بێت و سوودی لێ بكات و بیری لێ بكاته‌وه . * خۆپاراستن له‌وتاوانانه‌ی به‌زمان ئه‌نجام ئه‌درێن . * خۆپاراستن له‌هۆكاره‌كانی تووڕه‌بوون . * واجبه له‌سه‌ر موسڵمان خۆی به‌ڕه‌وشته به‌رز و جوانه‌كان بڕازێنێته‌وه .
( فه‌رمووده‌ی حه‌ڤده‌یه‌م )
عن أبي يعلى شداد بن أوسٍ رضي الله عنه، عن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال: ((إن الله كتب الإحسان على كل شيءٍ، فإذا قتلتم فأحسنوا القِتْلة، وإذا ذبحتم فأحسنوا الذِّبْحة، ولْيُحِدَّ أحدُكم شفرته، ولْيُرِحْ ذبيحته)) . رواه مسلم . واته : له ئه‌بی یه‌علاوه ؛ شه‌ددادی كوڕی ئه‌وس – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : به‌ڕاستی خوای په‌روه‌ردگار چاكیه‌تی و باشیه‌تی له هه‌موو شتێكدا نوسیوه و واجب كردووه ؛ جا هه‌ركاتێك ویستان شتێك بكوژن - كه كوشتنی حه‌ڵاڵ و دروسته - ئه‌وا به ئاسانترین و خێراترین شێوه بیكوژن – بۆ ئه‌وه‌ی زۆر هه‌ست به ئازار نه‌كات - ؛ وه هه‌ركاتێك ویستتان ئاژه‌ڵێك سه‌ربڕن ئه‌وا به باشترین و ئاسانترین شێوه سه‌ری ببڕن ؛ پێش ئه‌وه‌ی سه‌ری ببڕن چه‌قۆكه‌تان تیژ بكه‌ن ؛ وه خواردن و خواردنه‌وه‌ی پێ بده‌ن و له‌گه‌ڵ و نه‌رم و نیان بن له‌كاتی بردنی بۆ شوێنی سه‌ربڕین پاشان سه‌ری ببڕن . سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * به‌ڕه‌حم و به‌زه‌یی بوون له گه‌ڵ گیان له‌به‌ران . * حه‌رامیه‌تی شێواندنی لاشه‌ی كوژراو له‌كاتی كوشتنیدا . * حه‌رامیه‌تی ته‌عزیبدانی گیانله‌به‌ران له‌كاتی سه‌ربڕینیان .
عن أبي ذر جندب بن جنادة، وأبي عبدالرحمن معاذ بن جبلٍ رضي الله عنهما عن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : (( اتق الله حيثما كنت ، وأتبع السيئة الحسنة تمحها، وخالِقِ الناس بخُلُقٍ حسنٍ)) . رواه الترمذي وقال : حديث حسن، وفي بعض النسخ : حسن صحيح . واته : له ئه‌بی ذه‌ره‌وه ؛ جوندبی كوڕی جوناده ؛ وه ئه‌بی عبدالرحمن ی موعاذي كوری جه‌به‌ل – ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمویان : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : له‌هه‌رشوێنێك بووی ته‌قوای خوا بكه ؛ وه له‌دوای خراپه چاكه بكه ؛ ئه‌م چاكه‌یه خراپه‌كه ڕه‌ش ده‌كاته‌وه ؛ وه به ڕه‌وشتێكی جوان هه‌ڵسوكه‌وت و مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ خه‌ڵك بكه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * له‌خواترسان و خۆپارێزی له‌تاوان له‌هه‌موو شوێنێك . * ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌ی چاك و دووركه‌وتنه‌وه له قه‌ده‌غه كراوه‌كان . * كرده‌وه چاكه‌كان ؛ كرده‌وه خراپه‌كان ده‌سڕنه‌وه و لاده‌ده‌ن . * واجبیه‌تی ڕه‌وشت جوانی و دووركه‌وتنه‌وه له ڕه‌وشت نزمی .
( فه‌رمووده‌ی نۆزده‌یه‌م )
عن أبي العباس عبدالله بن عباسٍ رضي الله عنهما قال: كنت خلف النبي صلى الله عليه وسلم يومًا، فقال : (( يا غلام، إني أعلمك كلماتٍ: احفظ الله يحفظك، احفظ الله تجده تجاهك، إذا سألتَ فاسأل الله، وإذا استعنت فاستعن بالله، واعلم أن الأمة لو اجتمعت على أن ينفعـوك بشيءٍ لم ينفعوك إلا بشيءٍ قد كتبه الله لك، وإن اجتمعوا على أن يضروك بشيءٍ لم يضروك إلا بشيءٍ قد كتبه الله عليك، رُفعت الأقلام، وجفَّت الصحف )) . رواه الترمذي وقال: حديث حسن صحيحٌ . وفي رواية غير الترمذي : ((احفظ الله تجده أمامك، تعرَّفْ إلى الله في الرخاء يعرفك فـي الشدة، واعلم أن ما أخطأك لم يكن ليصيبك، وما أصابك لم يكن ليخطئك، واعلم أن النصر مع الصبر، وأن الفرج مع الكرب، وأن مع العسر يُسرًا )) . واته : له ئه‌بی عه‌بباسه‌وه ؛ عبدالله ی كوڕی عه‌بباس – ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : ڕۆژێكیان له‌دوای پێغه‌مبه‌ری خوابووم – صلی الله علیه وسلم – له‌سه‌ر وڵاخه‌كه‌ی ؛ پێی فه‌رمووم : ئه‌ی منداڵ ؛ من چه‌ند وشه‌یه‌كت فێرده‌كه‌م : سنوره‌كانی خوا بپارێزه ئه‌وا خوا ده‌تپارێزێت ؛ سنووره‌كانی خوا بپارێزه ئه‌وا یارمه‌تیت ده‌دات و رێنمووییت ده‌گات بۆ گشت چاكه‌یه‌ك ؛ ئه‌گه‌ر ویستت داوای شتێك بكه‌ی ئه‌وا ته‌نها داوا له‌خوا بكه ؛ وه ئه‌گه‌ر ویستت داوای یارمه‌تی بكه‌ی ئه‌وا داوای یارمه‌تی ته‌نها له‌خوای په‌روه‌ردگار بكه ؛ وه بزانه ؛ ئه‌گه‌ر هه‌موو هه‌ڵكی كۆببنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی سودێكت پێ بگه‌یه‌نن ئه‌وا ناتوانن سوودت پێ بگه‌یه‌نن ئیلا به‌وه نه‌بێت كه خوا بۆتی نوسیوه ؛ وه ئه‌گه‌ر هه‌مووسان كۆببنه‌وه بۆ ئه‌وه‌ی زیانێكت پێ بگه‌یه‌نن ئه‌وا ناتوانن ئیلا به‌وه نه‌بێت كه خوا له‌سه‌رتی نوسیوه ؛ قه‌ڵه‌مه‌كان هه‌ڵگیران له‌نوسینی چاره‌نوسه‌كان ؛ وه نووسینی په‌رتوكه‌كان وشك بویه‌وه و داخران – گۆڕانكاری له‌وشه‌كانی خوای په‌روه‌ردگاردا ناكرێت - .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : *هه‌ركه‌سێك سنووره‌كانی خوا بپارێزێت و فه‌ڕز و واجبه‌كان جێ به‌جێ بكات ؛ وه خۆی له‌تاوانه‌كان بپارێزێت ئه‌وا خوا پارێزراوی ده‌كات له‌دونیا و له دواڕۆژ . * په‌روه‌رده‌كردنی منداڵ له‌سه‌ر ئایینی پیرۆزی ئیسلام . * باوه‌ڕبوون به قه‌زا و قه‌ده‌ر . * له‌دوای ناخۆشی خۆشی دێت . * هیچ شتێك تووشی مرۆڤ نابێت ئیلا ئه‌وه نه‌بێت كه له‌سه‌ری نوسراوه . * پاڕاناوه و داوای یارمه‌تی كردن ده‌بێت ته‌نها له‌خوای په‌روه‌ردگار بێت .
( فه‌رمووده‌ی بیسته‌م )
عن أبي مسعودٍ عقبة بن عمرٍو الأنصاري البدري رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : (( إن مما أدرك الناس من كلام النبوة الأولى : إذا لم تستحِ، فاصنع ما شئت )) . رواه البخاري . واته : له ئه‌بی مه‌سعوده‌وه ؛ عوقبه‌ی كوڕی عه‌مری ئه‌نصاری به‌دری – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ئه‌وه‌ی خه‌ڵكی له‌پێغه‌مبه‌رانه‌وه پێیان له‌گه‌ییشتووه ؛ ئه‌وه‌یه كه ئه‌گه‌ر شه‌رم نه‌كه‌ی و شه‌رمت نه‌بێت ئه‌وا هه‌رچی ده‌كه‌ی بیكه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * شه‌رم هه‌مووی خێر و باشه . * شه‌رم ڕه‌وشتێكه له‌ڕه‌وشته جوانه‌كان . * شه‌رم نیشانه‌ی باوه‌ڕه . * شه‌رم له ئابڕووبردن ده‌تپارێزێت له‌دونیا و له‌دواڕۆژ . * شه‌رم له‌ڕه‌وشتی پێغه‌مبه‌ران و پیاوچاكانه . * كه‌سی شه‌رمن خۆشه‌ویسته له‌لای خوای په‌روه‌ردگار و له‌لای خه‌ڵك .
عن أبي عمرٍو – وقيل : أبي عمرة - سفيان بن عبدالله رضي الله عنه قال : قلت : يا رسول الله، قل لي في الإسلام قولًا لا أسأل عنه أحدًا غيرك، قال : ((قُل : آمنتُ بالله، ثمَّ استقم))؛ رواه مسلم .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * هه‌وڵ و تێكۆشانی هاوه‌ڵان – ڕه‌زای خوایان لێبێت - بۆ پرسیاركردن و شاره‌زا بوون له‌دین . * به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ردین نیشانه‌ی ته‌واویه‌تی باوه‌ڕ و سه‌رفرازی دونیا و دواڕۆژه . * ئیستیقامه و به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ردین گه‌وره‌ترین كه‌ڕامه‌ت و ڕێزه بۆ كه‌سی باوه‌ڕدار . * ئه‌نجامدانی كرده‌وه چاكه‌كان پارێزگاری له‌باوه‌ڕ ده‌كه‌ن .
( فه‌رمووده‌ی بیست و دوو )
عن أبي عبدالله جابر بن عبدالله الأنصاري رضي الله عنهما : أن رجلًا سأل رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال : أرأيتَ إذا صليتُ المكتوبات، وصمت رمضان، وأحللت الحلال، وحرمت الحرام، ولم أزد على ذلك شيئًا، أأدخل الجنة ؟ قال : ((نعم)) . رواه مسلم . ومعنى حرمت الحرام : اجتنبته، ومعنى أحللت الحلال: فعلته معتقدًا حِلَّه . واته : له ئه‌بو عبدالله وه ؛ جابری كوڕی عبدالله ی ئه‌نصاری – ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پیاوێك پرسیاری له پێغه‌مبه‌ری خوا كرد صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ئایه ئه‌گه‌ر نوێژه فه‌ڕزه‌كانم ئه‌نجامدا ؛ وه مانگی ڕه‌مه‌زان به‌ڕۆژوو بووم ؛ وه خۆم له شته حه‌رامه‌كان به‌دوورگرت ؛ وه شته حه‌ڵاڵه‌كانم به حه‌ڵال زانی ؛ وه هیچ شتێكی تر له‌وانه زیاد نه‌كه‌م له ئه‌نجامدانی ئایه ده‌چمه به‌هه‌شت ؟ پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم : به‌ڵێ . مانای (حرمت الحرام ) واته : خۆم له‌حه‌ڕام به‌دوورگرت ؛ وه مانای (أحللت الحلال ) واته : شته‌حه‌ڵاڵه‌كانم به‌حه‌ڵاڵ زانی و به‌حه‌لاڵ ئه‌نجامم دا .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * پرسیاركردنی هاوه‌ڵه به‌رێزه‌كان – ڕه‌زای خوایان لێبێت – له پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم له‌وشتانه‌ی سوودمه‌نده بۆیان و پێی له‌خوا نزیك ده‌بنه‌وه . * ئامانج له‌م ژیانی دونیایه بریتیه له به‌ده‌ست هێنانی به‌هه‌شت . * گرنگی نوێژه فه‌ڕزه‌كان و باقی ئه‌و شتانه‌ی له‌فه‌رمووده‌كه باسكراوه . * ئه‌نجامدانی فه‌ڕز و واجبه‌كان و دووركه‌وتنه‌وه له قه‌ده‌غه كراوه‌كان هۆكاری چوونه به‌هه‌شته .
( فه‌رمووده‌ی بیست و سێ )
عن أبي مالكٍ الحارث بن عاصمٍ الأشعري رضي الله عنه قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : (( الطهور شطر الإيمان، والحمد لله تملأ الميزان، وسبحان الله والحمد لله تملأان - أو تملأ - ما بين السماء والأرض، والصلاة نورٌ، والصدقة برهانٌ، والصبر ضياءٌ، والقرآن حجةٌ لك أو عليك، كل الناس يغدو، فبائعٌ نفسه فمعتقها أو موبقها )) . رواه مسلم . واته : له ئه‌بو مالیكه‌وه ؛ حارثي كوڕی عاصمی ئه‌شعه‌ری – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : پاك و خاوێنی نیوه‌ی باوه‌ڕه ؛ وه زیكری ( الحمدلله ) ته‌رازووی كرده‌وه‌كان پر ده‌كات ؛ وه زیكری سبحان الله و الحمدلله هه‌ردوو تای ته‌رازووی كرده‌وه‌كان پڕ ده‌كان یان نێوان ئاسمان و زه‌وی پڕ ده‌كات ؛ وه نوێژ ڕووناكییه ؛ وه به‌خشین به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ڕاستیه‌تی باوه‌ڕ ؛ وه ئارام گرتن ڕووناكیه‌كی به‌هێزه ؛ وه قوڕئان به‌ڵگه‌یه بۆت یان به‌ڵگه‌یه له‌سه‌رت ؛ هه‌موو خه‌ڵكی كاتێك به‌یانی ده‌كاته‌وه ؛ يان نه‌فسی خۆی به‌خوا ده‌فرۆشێت و ئازادی ده‌كات وه يان به هه‌واو ئاره‌زوه‌كانی ده‌فرۆشێت و به‌هیلاكی ده‌بات .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * گرنگیدان به‌پاك و خاوێنی . * فه‌زڵی زیكری سبحان الله و الحمدلله . * گرنگی نوێژ . * به‌خشین به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر ڕاستیه‌تی باوه‌ڕی خاوه‌نه‌كه‌ی . * فه‌زڵ و گه‌وره‌یی ئارام گرتن . * هه‌ركه‌سێك كرده‌وه به قوڕئان بكات ئه‌وا بۆی ده‌بێت به به‌ڵگه و تكاكار ؛ وه هه‌ركه‌سێك كرده‌وه‌ی پێ نه‌كات ئه‌وا له‌سه‌ری ده‌بێت به به‌ڵگه و تووشی سزای خوای په‌روه‌ردگار ده‌بێت . * هه‌موو مرۆڤێك كرده‌وه ده‌كات ؛ هه‌یانه كرده‌وه‌ی چاك ده‌كات و له‌سزای خوای ڕزگاری ده‌بێت ؛ وه هه‌یانه كرده‌وه‌ی خراپ ده‌كات و تووشی سزای خوای په‌روه‌ردگار ده‌بێت .
( فه‌رمووده‌ی بیست و چوار )
عن أبي ذر الغفاري رضي الله عنه ، عن النبي صلى الله عليه وسلم فيما يرويه عن ربه عز وجل أنه قال : (( يا عبادي ، إني حرمت الظلم على نفسي، وجعلته بينكم محرمًا ؛ فلا تظالموا . يا عبادي، كلكم ضال إلا من هديته، فاستهدوني أهدكم . يا عبادي، كلكم جائعٌ إلا من أطعمته، فاستطعموني أُطعمكم . يا عبادي، كلكم عارٍ إلا من كسوتُه، فاستكسوني أَكْسُكم . يا عبادي، إنكم تخطئون بالليل والنهار، وأنا أغفر الذنوب جميعًا، فاستغفروني أغفر لكم . يا عبادي، إنكم لن تبلغوا ضري فتضروني، ولن تبلغوا نفعي فتنفعوني . يا عبادي، لو أن أولكم وآخركم وإنسكم وجنكم كانوا على أتقى قلب رجلٍ واحدٍ منكم، ما زاد ذلك في ملكي شيئًا . يا عبادي، لو أن أولكم وآخركم وإنسكم وجنكم كانوا على أفجر قلب رجلٍ واحدٍ منكم، ما نقص [ذلك] من ملكي شيئًا . يا عبادي، لو أن أولكم وآخركم وإنسكم وجنكم قاموا في صعيدٍ واحد فسألوني، فأعطيت كل واحدٍ مسألته - ما نقص ذلك مـما عندي إلا كما ينقص الـمخيط إذا أدخل البحر . يا عبادي، إنـما هي أعمالكم أحصيها لكم، ثم أوفيكم إياها، فمن وجد خيرًا فليحمَدِ الله، ومن وجد غير ذلك فلا يلومن إلا نفسه )) ؛ رواه مسلم . واته : له ئه‌بوذه‌ری غه‌فاریه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم له‌په‌روه‌ردگاریه‌وه گێڕاویه‌ته‌وه و فه‌رمویه‌تی : ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ به‌ڕاستی من سته‌مم له‌سه‌ر نه‌فسی خۆم حه‌رام كردووه ؛ وه له‌نێوان ئێوه‌شم حه‌رام كردووه ؛ جا بۆیه سته‌م له‌یه‌كتری مه‌كه‌ن . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ هه‌مووتان گومڕا و بێ ئاگان له‌دین ته‌نها ئه‌و كه‌سانه نه‌بێت كه هیدایه‌تم داون ؛ جا داوای هیدایه‌تم لێ بكه‌م ؛ ئه‌وكات هیدایه‌تتان ده‌ده‌م بۆ ڕێگای ڕاست . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ هه‌مووتان برسین ته‌نها ئه‌وكه‌سانه نه‌بێت كه خواردنم پێ به‌خشیون ؛ جا داوای خواردنم لێ بكه‌ن ؛ ئه‌وكات خواردنتان پێ ده‌ده‌م . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ هه‌مووتان ڕووت و بێ پۆشاكن ته‌نها ئه‌وكه‌سانه نه‌بێت كه پۆشاكم له‌به‌ر كردوون و پێم به‌خشیون ؛ جا داوای پۆشاكم لێ بكه‌ن ؛ ئه‌وكات پۆشاكتان پێ ده‌به‌خشم . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ ئێوه به‌شه‌و و به‌ڕۆژ هه‌ڵه و تاوان ده‌كه‌ن ؛ وه من له‌هه‌موو گوناهێك خۆش ده‌به‌م ؛ جا داوای لێ خۆشبوونم لێ بكه‌ن ؛ ئه‌وكات لێتان خۆش ده‌بم . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ ئێوه ناتوانن سوود و زیان به‌من بگه‌یه‌نن . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ ئه‌گه‌ر كه‌سانی سه‌رتا و كۆتایی و هه‌موو مرۆڤه‌كان و جنۆكه‌كان له‌سه‌ر ته‌قواترین دڵی كه‌سی ئێوه‌بن ؛ ئه‌وا هیچ له موڵكی من زیاد ناكات . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ ئه‌گه‌ر كه‌سانی سه‌رتا و كۆتایی و هه‌موو مرۆڤه‌كان و جنۆكه‌كان له‌شوێنێك كۆببنه‌وه و داوام لێ بكه‌ن ؛ ئه‌وا وه‌ڵامی داواكاری هه‌ر یه‌ك له‌ئێوه ده‌ده‌مه‌وه بێ ئه‌وه‌ی هیچ شتێك له موڵكی من كه‌م بكات ؛ وه‌ك چۆن ده‌رزی له‌ئاوی ده‌ریا كه‌م ناكات كاتێك ده‌خرێته ناوی و ده‌رده‌هێندرێت . ئه‌ی به‌نده‌كانم ؛ به‌ڕاستی كرده‌وه‌كانی ئێوه ده‌نووسم ؛ پاشان له‌سه‌ر كرده‌وه‌كانتان پاداشتان ده‌ده‌مه‌وه ؛ جا هه‌ركه‌سێك پاداشتی خێر و خۆشی بینی ئه‌وا با سوپاسی خوا بكات ؛ وه هه‌ركه‌سێك جگه له‌مه‌ه‌ی بینی ئه‌وا با ته‌نها سه‌رزه‌نشتی نه‌فسی خۆی بكات . * حه‌رامیه‌تی سته‌م به‌هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه . * واجبیه‌تی داواكردنی هیدایه‌ت له‌خوای په‌روه‌ردگار . * واجبیه‌تی به ته‌نها دانانی خوای په‌روه‌ردگار له په‌رستندا . * هیچ كه‌سێك ناتوانێت زیان یان سوود به‌خوای په‌روه‌ردگار بگه‌یه‌نێت . * مرۆڤه‌كان به‌شه و به‌ڕۆژ گوناه و تاوان ده‌كه‌ن بۆیه پێویسته به‌رده‌وام داوای لێ خۆش بوون له‌خوای په‌روه‌ردگار بكه‌ن . * خوای په‌روه‌ردگار لێ خۆشبووی گوناه و تاوانه‌كانه .
( فه‌رمووده‌ی بیست و پێنج )
عن أبي ذر رضي الله عنه أيضا : أن ناسًا من أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم قالوا للنبي صلى الله عليه وسلم: يا رسول الله، ذهب أهل الدثور بالأجور، يصلون كما نصلي، ويصومون كما نصوم، ويتصدقون بفضول أموالهم، قال: ((أوَليس قد جعل الله لكم ما تصدقون؟ إن لكم بكل تسبيحةٍ صدقةً، وكل تكبيرةٍ صدقةً، وكل تحميدةٍ صدقةً، وكل تهليلةٍ صدقةً، وأمرٍ بالمعروف صدقةً، ونهيٍ عن منكرٍ صدقةً، وفي بُضْعِ أحدكم صدقةً))، قالوا: يا رسول الله، أيأتي أحدنا شهوته ويكون له فيها أجرٌ؟ قال: ((أرأيتم لو وضعها في حرامٍ، أكان عليه وزرٌ؟ فكذلك إذا وضعها في الحلال كان له أجرٌ))؛ رواه مسلم . واته : له ئه‌بو ذه‌ره‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : هه‌ندێك له هاوه‌ڵانی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ئه‌وانه‌ی ده‌ست كورت و هه‌ژاربوون - وتیان : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ئه‌وانه‌ی خاوه‌ن ماڵ و سامانی زۆرن پاداشتی زۆریان ده‌ست ده‌كه‌وێت ؛ نوێژ ده‌كه‌ن وه‌ك چۆن ئێمه نوێژ ده‌كه‌ین ؛ وه ڕۆژوو ده‌گرن وه‌ك چۆن ئێمه به‌ڕۆژوو ده‌بین ؛ وه به ماڵ و سامانی زیاد له‌خۆیان خێر و سه‌ده‌قه ده‌كه‌ن ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – پێی فه‌رموون : ئه‌ی ئه‌وه‌نیه خوای په‌روه‌ردگار شتێكی بۆ داناون كه بۆتان به‌خێر و سه‌ده‌قه حیسابه ؟ به وتنی هه‌ر ( سبحان الله ) یه‌ك ؛ سه‌ده‌قه‌یه‌كتان بۆ ده‌نوسرێت ؛ وه به وتنی هه‌ر ( الله أكبر ) ێك ؛ سه‌ده‌قه‌یه‌كتان بۆ ده‌نوسرێت ؛ وه به‌وتنی هه‌ر ( الحمدلله ) یه‌ك ؛ سه‌ده‌قه‌یه‌كتان بۆ ده‌نوسرێت ؛ وه به‌وتنی هه‌ر ( لا اله الا الله ) یه‌ك ؛ سه‌ده‌قه‌یه‌كتان بۆ ده‌نوسرێت ؛ وه فه‌رمان كردن به‌چاكه سه‌ده‌قه‌یه ؛ وه نه‌هی كردن له‌خراپه سه‌ده‌قه‌یه ؛ وه چوونی هه‌ر یه‌ك له‌ئێوه بۆلای خێزانی به‌شه‌هوه‌ته‌وه سه‌ده‌قه‌یه ؛ وتیان : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ئایه ئه‌گه‌ر یه‌كێك له‌ئێمه بچێته لای خێزانی بۆی به‌سه‌ده‌قه حیسابه ؟ فه‌رمووی : ئایه ئه‌گه‌ر كه‌سێك شه‌هوه‌ته‌كه‌ی له‌حه‌رام سه‌رف بكات ؛ ئایه تاوان بارنابێت ؟ به‌هه‌مان شێوه ئه‌گه‌ر شه‌هوه‌ته‌كه‌ی له‌حه‌لال سه‌رف بكات ئه‌وا خێر و پاداشتی بۆ ده‌بێت .
( سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه ) *سووربوونی هاوه‌ڵان ڕه‌زای خوایان لێبێت له‌به‌ده‌ست هێنانی خێر و پاداشت . * سه‌ده‌قه ته‌نها به ماڵ به‌خشین نیه ؛ به‌ڵكو هه‌ندێك جار سه‌ده‌قه بریتیه له زێكر و یادی خوای په‌روه‌ردگار ؛ وه فه‌رمان كردن به‌چاكه و نه‌هی كردن له‌خراپه و چوونه لای خێزان . * فه‌زڵی زیكر كردن و فه‌رمان كردن به‌چاكه و نه‌هی كردن له‌خراپه .
( فه‌رمووده‌ی بیست و شه‌شه‌م )
عن أبي هريرة رضي الله عنه قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : (( كل سُلَامَى من الناس عليه صدقةٌ، كل يومٍ تطلع فيه الشمس : تعدل بين اثنين صدقةٌ، وتعين الرجل في دابته فتحمله عليها أو ترفع له علیها متاعه صدقةٌ، والكلمة الطيبة صدقةٌ، وبكل خطوةٍ تمشيها إلى الصلاة صدقةٌ، وتميط الأذى عن الطريق صدقةٌ )) ؛ رواه البخاري ومسلم . واته : له ئه‌بو هوره‌یره‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : پێویسته بۆهه‌ر جومگه‌یه‌ك له جومگه‌كانی مرۆڤ سه‌ده‌قه‌یه‌ك بكرێت ؛ هه‌موو ڕۆژێك كه خۆری تیادا هه‌ڵدێت : دادپه‌روه‌ری كردنت له‌نێوان دوو كه‌س سه‌ده‌قه‌یه ؛ وه هاوكاری كردنی پیاوێك بۆ ئه‌وه‌ی سواری وڵاخه‌كه‌ی بكه‌ی یان هاوكاری بكه‌ی بۆ باركردنی كه‌ل و په‌له‌كه‌ی له سه‌ر پشتی وڵاخه‌كه‌ی ئه‌وا بۆت به‌سه‌ده‌قه حیسابه ؛ وه وتنی قسیه‌ی خێر و چاك سه‌ده‌قه‌یه ؛ وه هه‌ر هه‌نگاوێك له هه‌نگاوه‌كانت بۆ نوێژی جه‌ماعه‌ت بۆت به سه‌ده‌قه‌یه حیسابه ؛ وه لادانی ئه‌زیه‌ت و ناڕه‌حه‌تی له‌سه‌ر ڕێگا سه‌ده‌قه‌یه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * له‌سه‌ر هه‌موو كه‌سێك پێوسته به‌رامبه‌ر هه‌ر جومگه‌یه‌ك له جومگه‌كانی لاشه‌ی سه‌ده‌قه‌یه‌ك بكات وه‌ك شوكرێك بۆخوای په‌روه‌ردگار . * سه‌ده‌قه تایبه‌ت نیه به ماڵ به‌خشین ؛ به‌ڵكو سه‌ده‌قه چه‌ندین جۆری هه‌یه ؛ وه دادپه‌ره‌وری و ئاسته‌وایی له‌نێوان خه‌ڵك ؛ وه هاوكاری كردنی خه‌ڵك ؛ وه قسه‌ی خێر و باش ؛ وه ڕۆییشتن بۆ نوێژی جه‌ماعه‌ت ؛ وه لادانی ئه‌زیه‌ت و ناڕه‌حه‌تی له‌سه‌ر ڕێگای خه‌ڵك . * پارێزگاری كردن له نوێژه فه‌ڕزه‌كان به جه‌ماعه‌ت له مزگه‌وت . * گرنگی لادانی ئه‌زیه‌ت و ناڕه‌حه‌تی له‌سه‌ر ڕێگای خه‌ڵك .
( فه‌رمووده‌ی بیست و حه‌وته‌م )
عن النواس بن سمعان رضي الله عنه، عن النبي صلى الله عليه وسلم قال : (( البر حُسن الخُلق، والإثم ما حاك في نفسك وكرهت أن يطلع عليه الناس )) ؛ رواه مسلم . وعن وابصة بن معبدٍ رضي الله عنه قال: أتيت رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال : ((جئتَ تسأل عن البر؟)) قلت: نعم، فقال : ((استفتِ قلبك، البر ما اطمأنت إليه النفس، واطمأن إليه القلب، والإثم ما حاك في النفس، وتردد في الصدر، وإن أفتاك الناس وأفتَوْك )) . حديثٌ حسنٌ، رويناه في مسندي الإمامين أحمد بن حنبلٍ والدارمي بإسنادٍ حسنٍ . واته : له نه‌وواسی كوری سه‌معانه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : چاكه بریتیه له ڕه‌وشت جوانی ؛ وه گوناه و تاوان ئه‌وه‌یه كه له‌ده‌روونتدا دێت و ده‌چێت و دڵه‌ڕاوكێت بۆ دروست ده‌كات ؛ وه پێت ناخۆشه خه‌ڵكی پێی بزانن . وه له وابیصه‌ی كوڕی مه‌عبه‌ده‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : چوومه لای پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : بۆ ئه‌وه هاتووی پرسیاری له‌باره‌ی چاكه‌وه بكه‌ی ؟ وتم : به‌ڵێ ؛ فه‌رمووی : پرسیار له‌نه‌فسی خۆت بكه ؛ چاكه ئه‌وه‌یه كه دڵ و ده‌روون پێی ئارام ده‌بێت ؛ وه گوناه و تاوان ئه‌وه‌یه كه له سینه و ده‌روون دێت و ده‌چێت و پێی ئارام نی ؛ ئه‌گه‌رچی خه‌ڵكی فه‌توای حه‌لالیه‌تیشت بۆ بدات – حه‌رام و تاوان ئه‌وه‌یه كه دڵت پێی ئارام نیه - .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه :
* فه‌زڵ و گه‌وره‌یی ڕه‌وشت جوانی . * ته‌رازووی گوناه و تاوان ئه‌وه‌یه كه دڵ و ده‌روونت پێی ئارام نیه . * باوه‌ڕدار پێی ناخۆشه خه‌ڵكی به هه‌ڵه و تاوانه‌كانی بزانێت .
( فه‌رمووده‌ی بیست و هه‌شته‌م )
عن أبي نجيحٍ العرباض بن سارية رضي الله عنه قال : وعَظَنا رسول الله صلى الله عليه وسلم موعظةً وجلت منها القلوب، وذرفت منها العيون، فقلنا: يا رسول الله، كأنها موعظة مودعٍ، فأوصنا، قال: ((أوصيكم بتقوى الله عز وجل، والسمع والطاعة، وإن تأمر عليكم عبدٌ؛ فإنه من يعش منكم فسيرى اختلافًا كثيرًا، فعليكم بسنتي وسنة الخلفاء الراشدين المهديين، عَضُّوا عليها بالنواجذ، وإياكم ومحدثات الأمور؛ فإن كل بدعةٍ ضلالةٌ)) ؛ رواه أبو داود والترمذي، وقال: حديث حسن صحيح . واته : له ئه‌بو نه‌جیحه‌وه ؛ عیرباضی كوڕی ساریه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – به‌شێوه‌یه‌ك ئامۆژگاری كردین كه دڵه‌كان به‌هۆیه‌وه هاته ترس و له‌رزین ؛ وه چاوه‌كان به‌هۆیه‌وه هاته گریان ؛ وتمان : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ئه‌م ئامۆژگاریه وه‌ك ئامۆژگاری ماڵئاوایی وایه ؛ جا وه‌سیه‌ت و ئامۆژگاریمان بكه ؛ فه‌رمووی : ئامۆژگاریتان ده‌كه‌م به ته‌قوای خوای په‌روه‌ردگار ؛ وه به گوێڕایه‌ڵی كردنی كار به‌ده‌ستان – له‌چاكه‌دا – ئه‌گه‌رچی كاربه‌ده‌سته‌كه‌تان كۆیله‌یه‌كیش بێت ؛ به‌ڕاستی هه‌ریه‌ك له‌ئێوه ئه‌گه‌ر له‌دوای من ژیا ئه‌وا ناكۆكیه‌كی زۆر ده‌بینێت ؛ جا له‌وكاتدا ده‌ست بگرن به سوننه‌تی من و سوننه‌تی جێنشینه هیدایه‌ت دراوه‌كان ؛ به ددانی خرێنه قه‌پی پێ بگرن و ده‌ست به‌رداری نه‌بن ؛ وه وشیار و ئاگاداربن له شته تازه و داهێندراوه‌كان له‌دیندا ؛ چونكه به‌ڕاستی هه‌موو شتێكی داهێندراو له‌دیندا گومڕاییه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه :
* سووربوونی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم له ئامۆژگاری كردنی هاوه‌ڵانی به‌شێوه‌ی زۆر كاریگه‌ر . * ده‌ركه‌وتنی ڕاستی قسه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم كه فه‌رمووی له‌دوای من ناكۆكی زۆر له‌نێوان موسڵماناندا دروست ده‌بێت . * ده‌ست گرتن به‌سوونه‌تی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم به‌تایبه‌تی له‌كاتی ناكۆكی و جیاوازی له‌نێوان موسڵمانان . * خۆپاراستن له بیدعه و داهێندراوه‌كان له‌دیندا .
( فه‌رمووده‌ی بیست و نۆیه‌م )
عن معاذ بن جبل رضي الله عنه قال : قلت : يا رسول الله، أخبرني بعمل يدخلني الجنة ويباعدني عن النار، قال : ((لقد سألت عن عظيمٍ، وإنه ليسيرٌ على من يسره الله تعالى عليه: تعبدُ الله لا تشرك به شيئًا، وتقيم الصلاة، وتؤتي الزكاة، وتصوم رمضان، وتحج البيت))، ثم قال: ((ألا أدلك على أبواب الخير؟ الصوم جُنَّةٌ، والصدقـة تطفئ الخطيئة كما يطفئ الماء النار، وصلاة الرجل في جوف الليل، ثم تلا: ﴿ تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ ﴾ . السجدة: 16 . ثم قال: ((ألا أخبرك برأس الأمر وعموده وذروة سنامه؟)) قلت : بلى يا رسول الله، قال : ((رأس الأمر : الإسلام، وعموده: الصلاة، وذروة سنامه : الجهاد )) . ثم قال: ((ألا أخبرك بمِلاك ذلك كله؟)) فقلت: بلى يا رسول الله، فأخذ بلسانه وقال: ((كف عليك هذا))، قلت: يا نبي الله، وإنا لمؤاخذون بما نتكلم به؟! فقال: ((ثكلتك أمك يا معاذ، وهل يكُبُّ الناسَ في النار على وجوههم - أو قال: على مناخرهم - إلا حصائدُ ألسنتهم))؛ رواه الترمذي، وقال: حديث حسن صحيح . واته : له موعاذی كوڕی جه‌به‌له‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : وتم : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – كرده‌وه‌یه‌كم پێ بڵێ بمخاته به‌هه‌شت وه له ئاگر دوورم بخاته‌وه ؛ فه‌رمووی : به‌ڕاستی پرسیارت له شتێكی زۆر گه‌وره كرد ؛ وه ئه‌م شته زۆر ئاسانه بۆ كه‌سێك كه خوا بۆی ئاسان بكات : خوا به‌تاك و ته‌نها بپه‌رسته و هاوه‌ڵی بۆ بریار مه‌ده ؛ وه نوێژه فه‌ڕزه‌كان بكه ؛ وه زه‌كات بده ؛ وه مانگی ڕه‌مه‌زان به‌ڕۆژوو ببه ؛ وه حه‌ج بكه . پاشان فه‌رمووی : ئایه ڕێنمووییت نه‌كه‌م بۆ ده‌رگاكانی خێر و چاكه ؟ ڕۆژوو پارێزگاریه ؛ وه سه‌ده‌قه گوناه ده‌سرێته‌وه وه‌ك چۆن ئاو ئاگر ده‌كوژێنێته‌وه ؛ وه نوێژ كردن له‌نیوه‌ی شه‌ودا ؛ پاشان ئه‌م ئایه‌ته‌ی خوێنده‌وه : ( تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ ) . السجدة: 16 . واته : ته‌نشتیان دوور ئه‌که‌وێته‌وه له جێگای خه‌وتنیان (له‌خه‌و هه‌ڵده‌سن شه‌و نوێژ ده‌که‌ن) . پاشان فه‌رمووی : ئایه هه‌واڵت پێ نه‌ده‌م سه‌باره‌ت به سه‌ری دين و پایه‌كه‌ی و لوتكه‌كه‌ی ؟ وتم : به‌ڵێ ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ؛ فه‌رمووی : سه‌ری دين : ئیسلامه ؛ وه پایه‌كه‌ی : نوێژه ؛ وه لوتكه‌كه‌ی جیهاد و تێكۆشانه له‌پێناو خوا . پاشان فه‌رمووی : ئایه هه‌واڵت پێ نه‌ده‌م به‌شتێك كه هه‌موو له‌وانه به‌ده‌ست بێنی و - پارێزراو و سه‌لامه‌تبی - ؟ وتم : به‌ڵێ ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – به‌ده‌ستی موباره‌كی زمانی خۆی گرت و فه‌رمووی : زمانت بگره - له‌وتاوانانه‌ی پێی ئه‌نجام ئه‌درێت - ؛ وتم : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ؛ ئایه به‌و قسانه‌ی ئێمه ده‌یكه‌ین سزا ده‌درێین ؟ فه‌رمووی : دایكت ڕۆڕۆت بۆ بكات ئه‌ی موعاذ ؛ زۆرێك له‌خه‌ڵكی له‌سه‌ر روخساریان ؛ یان له‌سه‌ر لوتیان ڕاده‌كێشرێن بۆ ناو ئاگری دۆزه‌خ ته‌نها به‌هۆی تاوانه‌كانی زمانیانه‌وه بووه .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * گرنگی ته‌نها خواپه‌رستی و دووركه‌وتنه‌وه له‌شه‌ریك بۆخوادانان . * پله به‌ندی له‌فێركردنی خه‌ڵك له‌بنچینه‌كانه‌وه پاشان بۆ به‌شه‌كانی تر . * گرنگی پایه‌كانی ئیسلام و سه‌رخستن و بڵاوكردنه‌وه‌ی دینی خوا . * مه‌ترسی ئه‌و تاوانانه‌ی به زمان ئه‌نجام ده‌درێت و به‌هۆیه‌وه مرۆڤ تووشی ئاگری دۆزه‌خ ده‌بێت .
( فه‌رمووده‌ی سی یه‌م ) عن أبي ثعلبة الخشني جرثوم بن ناشرٍ رضي الله عنه ، عن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : (( إن الله تعالى فرض فرائض فلا تضيعوها، وحد حدودًا فلا تعتدوها، وحرم أشياء فلا تنتهكوها، وسكت عن أشياء - رحمةً لكم غير نسيانٍ - فلا تبحثوا عنها )) ؛ حديث حسن، رواه الدارقطني وغيره . واته : له ئه‌بو ثه‌عله‌به‌ی خوشه‌نیه‌وه ؛ جورثومی كوڕی ناشر – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : به‌ڕاستی خوای په‌روه‌ردگار هه‌ندێك عیباده‌تی فه‌ڕز كردووه ؛ جا ئه‌نجامی بده‌ن و وازی لێ مه‌هێنن و كه‌م ته‌رخه‌م مه‌بن له ئه‌نجامدانی ؛ وه هه‌ندێك سنووری داناوه ؛ لێی ده‌رمه‌چن ؛ وه هه‌ندێك شتی حه‌رام كردووه و ئه‌نجامی مه‌ده‌ن ؛ وه له‌هه‌ندێك شت بێ ده‌نگ بووه - بێ ئه‌وه‌ی له‌یادی كردبێت وه‌ك ڕه‌حمه‌تێك بۆتان – بۆیه لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌باره‌وه مه‌كه‌ن .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * خوای په‌روه‌ردگار هه‌ندێك عیباده‌تی له‌سه‌ر به‌نده‌كانی فه‌ڕز كردووه كه‌ده‌بێت ئه‌نجامی بده‌ن . * دووركه‌وتنه‌وه له شته حه‌رامه‌كان و ئه‌نجام نه‌دانی . * لێكۆڵینه‌وه له‌وشتانه‌ی زۆر ڕوون نین لامان له‌گه‌ڵ ئوه‌شدا واجبه باوه‌ڕی پێ بكه‌ین و ئه‌نجامی بده‌ین . * دوورخستنه‌وه‌ی سیفه‌تی له‌بیرچوون له‌خوای په‌روه‌ردگار ؛ خوای په‌روه‌ردگار هه‌موو شتێك ده‌زانێت و هیچ شتێكی له‌یاد ناچێت .
( فه‌رمووده‌ی سی یه‌ك ) عن أبي العباس سهل بن سعدٍ الساعدي رضي الله عنه قال : جاء رجلٌ إلى النبي صلى الله عليه وسلم فقال : يا رسول الله، دلني على عملٍ إذا عملته أحبني الله وأحبني الناس، فقال : ((ازهد في الدنيا يحبك الله، وازهد فيما عند الناس يحبك الناس)) ؛ حديث حسن، رواه ابن ماجه وغيره بأسانيدَ حسنة . واته : له ئه‌بو عه‌بباسه‌وه ؛ سه‌هلی كوڕی سه‌عدی الساعدی – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پیاوێك هاته لای پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – ڕێنمووییم بكه بۆ ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر ئه‌نجاممدا خوا خۆشی بوێم وه خه‌ڵكیش خۆشی بوێم ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : له‌دونیادا واز له‌وشتانه بێنه كه حه‌رامه یان ئه‌وشتانه‌ی سوودیان نیه بۆت له‌دواڕۆژدا ؛ ئه‌وكات خوای په‌روه‌ردگار تۆی خۆش ده‌وێت ؛ وه واز له‌وشتانه بێنه كه‌له‌لای خه‌ڵكه ؛ ئه‌وكات خه‌ڵكی تۆیان خۆش ده‌وێت .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * گرنگی پرسیار كردن له‌وشتانه‌ی سوودی دونیا و دواڕۆژی تێدایه . * مرۆڤ سروشتی وایه كه حه‌ز ده‌كان خوا و خه‌ڵك خۆشیان بوێت . * دووركه‌وتنه‌وه له‌حه‌ڕام و شتی بێ سوود هۆكاری به‌ده‌ست هێنانی خۆشه‌ویستی خوای په‌روه‌ردگاره ؛ وه دوور كه‌وتنه‌وه له‌ماڵی خه‌ڵك هۆكاری به‌ده‌ست هێنانی خۆشه‌ویستی خه‌ڵكه . * ئه‌م فه‌رمووده‌یه به‌ڵگه‌یه كه خه‌ڵكی حه‌ز ناكه‌ن داوای ماڵ و سامانیان لێ بكرێت .
( فه‌رمووده‌ی سی و دوو )
عن أبي سعيدٍ سعد بن سنانٍ الخدري رضي الله عنه : أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : ((لا ضرر ولا ضرار)) ؛ حديث حسن، رواه ابن ماجه والدارقطني وغيرهما مسندًا، ورواه مالك في الموطأ عن عمرو بن يحيى عن أبيه عن النبي صلى الله عليه وسلم مرسلًا، فأسقط أبا سعيد، وله طرقٌ يقوي بعضها بعضًا . واته : له ئه‌بو سه‌عیده‌وه ؛ سه‌عدی كوڕی سینانی الخودری – ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : نابێت مرۆڤ زیان له‌نه‌فسی خۆی بدات ؛ وه نابێت زیان له غه‌یری خۆشی بدات .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * دروست نیه مرۆڤ زیان به‌خۆی بگه‌یه‌نێت یان به‌غه‌یری خۆی بگه‌یه‌نێت . * دووركه‌وتنه‌وه له‌گشت ئه‌وشتانه‌ی زیان به نه‌فس و ماڵ و كه‌سایه‌تی ده‌یه‌گه‌یه‌نێت . * ئه‌م فه‌رمووده‌یه به‌ڵگه‌یه كه گشت شته زیان به‌خشه‌كان حه‌رام و قه‌ده‌غه كراون .
( فه‌رمووده‌ی سی و سێ )
عن ابن عباسٍ رضي الله عنهما : أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : (( لو يعطى الناس بدعواهم، لادعى رجالٌ أموال قومٍ ودماءهم، لكن البينة على المدَّعِي، واليمين على من أنكر )) ؛ حديث حسنٌ، رواه البيهقي وغيره هكذا، وبعضه في الصحيحين . واته : له ئیبن عه‌بباسه‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ئه‌گه‌ر به خه‌ڵكی ببه‌خشرێت ماڵ و سامانی خه‌ڵك - به‌بێ شاهید و به‌ڵگه - ؛ ئه‌وا پیاوانێك داوای ماڵ و خوێنی خه‌ڵكیان ده‌كرد – بێ ئه‌وه‌ی به‌ڵگه و شاهیدیان هه‌بێت - ؛ بۆیه ئه‌وكه‌سه‌ی داوای ماڵ و خوێن له‌خه‌ڵك ده‌كات ئه‌وا ده‌بێت به‌ڵگه و شاهیدی هه‌بێت ؛ وه ئه‌وكه‌سه‌ی ئینكاری قسه‌ی كه‌سی به‌رامبه‌ر ده‌كات ئه‌وا ده‌بێت سوێند بخوات .
سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلام سووره له سه‌ر پارێزگاری كردن له ماڵ و خوێنی خه‌ڵك . * ماڵ و خوێن به‌هیچ كه‌سێك نادرێت ته‌نها به‌قسه و به‌بێ به‌ڵگه ؛ جا ئه‌گه‌ر به‌ڵگه‌ی نه‌بوو ئه‌وكات له‌سه‌ر كه‌سی داوالێكراو پێوسته سوێند بخوات . * هه‌ندێك له‌خه‌ڵكی هه‌یه له‌خواناترسێت به‌بێ به‌ڵگه و شاهید به‌ناحه‌ق داوای خوێن و ماڵ له‌خه‌ڵك ده‌كات ! بۆیه به‌بێ به‌ڵگه و شاهید له‌ئیسلامدا قسه‌كه‌ی قه‌بول نیه و وه‌رناگیرێت . * ئه‌سڵ له مرۆڤی موسڵمان پاكیه‌تیه و نابێت تۆمه‌تی بدرێته پاڵ به‌بێ به‌ڵگه و شاهید . * ئه‌م فه‌رمووده‌یه بنچینه‌یه‌كه له بنچینه‌كانی دادوه‌ری كردن له‌نێوان خه‌ڵك .
( فه‌رمووده‌ی سی و چوار )
عن أبي سعيدٍ الخدري رضي الله عنه قال : سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : ((من رأى منكم منكرًا، فليغيره بيده، فإن لم يستطع فبلسانه، فإن لم يستطع فبقلبه، وذلك أضعف الإيمان)) ؛ رواه مسلم . واته : له ئه‌بو سه‌عیدی خودریه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له‌پێغه‌مبه‌ری خوا بوو – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : هه‌ریه‌كێك له‌ئێوه ئه‌گه‌ر شتێكی ناشه‌رعی بینی ؛ ئه‌وا با به‌ده‌ست بیگۆرێت و نه‌یهێڵێت ؛ وه ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی به‌ده‌ست بیگۆڕێت ئه‌وا با به‌زمان بیگۆرێت ؛ وه ئه‌گه‌ر به زمانیش نه‌یتوانی – به‌هۆی ترسان له‌نه‌فسی خۆی - ؛ ئه‌وا با به‌دڵ پێی ناخۆش بێت كه ئه‌مه‌یان لاوازترینی ئیمانه .
هه‌ندێك له‌سووده‌كانی ئه‌م فه‌رموودیه : * واجبیه‌تی گۆڕین و لادانی شتی ناشه‌رعی به‌م شێوه‌یه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم باسی كردووه . * ئاسانكاری شه‌رعه‌تی پیرۆزی ئیسلام ؛ كاتێك باوه‌ڕدار واجبێكی له‌توانادا نه‌بوو ئه‌وا به‌نه‌كردنی گوناهبار نابێت . * فه‌رمان كردن به‌چاكه و نه‌هی كردن له خراپه له سیفاتی باوه‌ڕدارانه . * ئیمان و باوه‌ڕی هه‌موو كه‌سێك له‌یه‌ك ئاست نیه ؛ هه‌ندێك كه‌س باوه‌ڕی له‌هه‌ندێك كه‌س زیاتر و پته‌وتره .
( فه‌رمووده‌ی سی و پێنج )
عن أبي هريرة رضي الله عنه قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : ((لا تحاسَدوا، ولا تناجشوا، ولا تباغضوا، ولا تدابروا، ولا يبِعْ بعضكم على بيع بعضٍ، وكونوا - عباد الله - إخوانًا، المسلم أخو المسلم: لا يظلِمه، ولا يخذُله، ولا يكذِبه، ولا يحقِره، التقوى ها هنا - ويشير إلى صدره ثلاث مراتٍ - بحسب امرئ من الشر أن يحقر أخاه المسلم، كل المسلم على المسلم حرامٌ: دمُه ومالُه وعِرضه)) ؛ رواه مسلم .
هه‌ندێك له‌سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * ئایینی پیرۆزی ئیسلام ته‌نها عه‌قیده و عیبادات نیه به‌ڵكو ڕه‌وشت به‌رزی و مامه‌ڵه‌كردنی جوانیشه . * حه‌ڕامیه‌تی حه‌سوودی و ڕق لێبوونه‌وه و پشت له‌یه‌كتر كردن و فێڵ له‌یه‌كتر كردن له‌كاتی كڕین و فرۆشتندا . * واجبیه‌تی گرنگی دان به پته‌وكردنی برایه‌تی له‌نێوان موسڵمانان . * گرنگی دڵ ؛ كه باش بوونی هۆكاری باش بوونی ئه‌ندامه‌كانی لاشه‌یه ؛ وه خراپ بوونی هۆكاری خراپ بوونی هه‌موو ئه‌ندامه‌كانی لاشه‌یه .
( فه‌رمووده‌ی سی و شه‌ش ) عَنْ أَبي هُرَيرَة رضي الله عنه عَنِ النبي ﷺ قَالَ : ( مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤمِن كُربَةً مِن كُرَبِ الدُّنيَا نَفَّسَ اللهُ عَنهُ كُربَةً مِنْ كرَبِ يَوم القيامَةِ، وَمَنْ يَسَّرَ على مُعسرٍ يَسَّرَ الله عَلَيهِ في الدُّنيَا والآخِرَة، وَمَنْ سَتَرَ مُسلِمَاً سَتَرَهُ الله في الدُّنيَا وَالآخِرَة، وَاللهُ في عَونِ العَبدِ مَا كَانَ العَبدُ في عَونِ أخيهِ، وَمَنْ سَلَكَ طَريقَاً يَلتَمِسُ فيهِ عِلمَاً سَهَّلَ اللهُ لهُ بِهِ طَريقَاً إِلَى الجَنَّةِ، وَمَا اجتَمَعَ قَومٌ في بَيتٍ مِنْ بيوتِ اللهِ يَتلونَ كِتابِ اللهِ وَيتَدارَسونهَ بَينَهُم إِلا نَزَلَت عَلَيهُم السَّكينَة وَغَشيَتهم الرَّحمَة وحَفَتهُمُ المَلائِكة وَذَكَرهُم اللهُ فيمَن عِندَهُ،وَمَنْ بَطَّأ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بهِ نَسَبُهُ ) . رواه مسلم بهذا اللفظ . واته : له ئه‌بو هوره‌یره‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : هه‌ركه‌سێك ناخۆشیه‌ك له‌ناخۆشیه‌كانی دونیا له‌سه‌ر باوه‌ڕدارێك لابه‌رێت ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار ناخۆشیه‌ك له‌ناخۆشیه‌كانی ڕۆژی دوایی له‌سه‌ر لاده‌بات ؛ وه هه‌ركه‌سێك قوڕسی و گرانیه‌ك له‌سه‌ر كه‌سێك لابه‌رێت ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار كار و باری دونیا و دواڕۆژی بۆ ئاسان ده‌كات ؛ وه هه‌ركه‌سێك كه‌م و كوڕی موسڵمانێك دابپۆشێت و ئاشكاری نه‌كات ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار له‌دونیا و له دواڕۆژ كه‌م و كوڕیه‌كانی داده‌پۆشێت و ئاشكرای ناكات ؛ خوای په‌روه‌ردگار له‌هاوكاری به‌نده‌كه‌یدایه ئه‌وه‌نده‌ی به‌نده‌كه‌ی له‌هاوكاری براكه‌ی دابێت ؛ وه هه‌ركه‌سێك رێگایه‌ك بگرێته به‌ر بۆ به‌ده‌ست هێنانی زانستی شه‌رعی ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار رێگایه‌ك له‌ڕێگاكانی به‌هه‌شتی بۆ ئاسان ده‌كات ؛ وه هه‌ركه‌سانێك له مالێك له‌ماڵه‌كانی خوای په‌روه‌ردگار كۆببنه‌وه و په‌رتووكی خوای په‌روه‌ردگار بخوێننه‌وه و یه‌كتر فێربكه‌ن ئه‌وا ئارامی و ئاسوده‌یی به‌سه‌ریاندا ده‌بارێت وه ڕه‌حم و به‌زه‌یی خوا دایان ده‌پۆشێت ؛ وه فریشته‌كان له ده‌وریان كۆده‌بنه‌وه ؛ وه خوای په‌روه‌ردگار له‌لای ئه‌وكه‌سانه‌ی لێی نزیكن باسیان ده‌كات ؛ وه هه‌ركه‌سێك كرده‌وه‌كه‌ی له‌سه‌رخۆی بكات و پێشی نه‌خات ئه‌وا ڕه‌چه‌ڵه‌ك و كه‌س و كاره‌كه‌ی پێشی ناخات .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * هاندانی موسڵمانان بۆ لادانی ئه‌زیه‌ت و ناخۆشی له‌سه‌ر باوه‌ڕداران و هاوكاری كردنیان . * ئاماژه كردن به ناخۆشیه‌كانی ڕۆژی دوایی . * داپۆشینی كه‌م و كوڕی موسڵمانان و باس نه‌كردن و ئاشكرا نه‌كردنی . * گرنگی دان به خوێندنه‌وه و فێربوونی په‌رتووكی خوای په‌روه‌ردگار . * فه‌زڵی دانیشتن له مزگه‌وت بۆ به‌ده‌ست هێنانی زانستی شه‌رعی . * گرنگی گه‌ڕان به‌دوای به‌ده‌ست هێنانی زانستی شه‌رعی . * هه‌ركه‌سێك زیكر و یادی خوا بكات ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار له‌لای كه‌سه نزیكه‌كانی باسی ده‌كات .
( فه‌رمووده‌ی سی و حه‌وت )
عَن ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا عَنِ النبي ﷺ فِيْمَا يَرْوِيْهِ عَنْ رَبِّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالى أَنَّهُ قَالَ : (إِنَّ الله كَتَبَ الحَسَنَاتِ وَالسَّيئَاتِ ثُمَّ بَيَّنَ ذَلِكَ؛ فَمَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَمْ يَعْمَلْهَا كَتَبَهَا اللهُ عِنْدَهُ حَسَنَةً كَامِلَةً،وَإِنْ هَمَّ بِهَا فَعَمِلَهَا كَتَبَهَا اللهُ عِنْدَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ إِلَى سَبْعِمائَةِ ضِعْفٍ إِلىَ أَضْعَاف كَثِيْرَةٍ. وَإِنْ هَمَّ بِسَيِّئَةٍ فَلَمْ يَعْمَلْهَا كَتَبَهَا اللهُ عِنْدَهُ حَسَنَةً كَامِلَةً،وَإِنْ هَمَّ بِهَا فَعَمِلَهَا كَتَبَهَا اللهُ سَيِّئَةً وَاحِدَةً) رَوَاهُ البُخَارِيُّ وَمُسْلِمٌ في صَحِيْحَيهِمَا بِهَذِهِ الحُرُوْفِ . واته : له ئیبن عه‌بباسه‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – له‌خوای په‌روه‌ردگاره‌وه گێڕایه‌وه و فه‌رمووی : به‌ڕاستی خوای په‌روه‌ردگار هه‌موو چاكه‌كان و خراپه‌كانی نوسیوه ؛ پاشان ڕوونی كردۆته‌وه و فه‌رمویه‌تی : هه‌ركه‌سێك ویستی چاكه‌یه‌ك بكات ؛ پاشان – به‌هۆی عوزرێكه‌وه - نه‌یكرد ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار له‌لای خۆی چاكه‌یه‌كی ته‌واوی بۆ ده‌نوسێت ؛ وه ئه‌گه‌ر ویستی چاكه‌یه‌ك بكات پاشان چاكه‌كه‌ی ئه‌نجامدا ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار له‌لای خۆی ده چاكه بۆ حه‌وت سه‌د چاكه یان زیاتر بۆی ده‌نوسێت ؛ وه ئه‌گه‌ر ویستی خراپه‌یه‌ك بكات - به‌ڵام له‌پیناوخوا نه‌یكرد - ئه‌وا ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار له‌لای خۆی چاكه‌یه‌كی ته‌واوی بۆ ده‌نوسێت ؛ وه ئه‌گه‌ر ویستی خراپه‌یه‌ك ئه‌نجام بدات پاشان خراپه‌كه‌ی ئه‌نجامدا ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار یه‌ك خراپه‌ی له‌سه‌ر ده‌نوسێت .
هه‌ندێك له‌سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : *ئه‌و فه‌رموودانه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم له‌خوای په‌روه‌ردگاره ده‌گێرێته‌وه پێی ده‌وترێت فه‌رمووده‌ی قودسی . * ڕه‌حم و به‌زه‌یی خوا پێش تووڕه‌یی خوا كه‌وتووه ؛ له‌لای خوای په‌روه‌ردگار یه‌ك چاكه پاداشته‌كه‌ی به‌رامبه‌ر به حه‌وت سه‌د چاكه یان زیاتره ؛ به‌ڵام پاداشتی ئه‌نجامدانی خراپه ته‌نها یه‌ك خراپه‌یه . * ئه‌و فریشتانه‌ی تایبه‌تن به نووسینی كرده‌وه‌كان هه‌موو كرده‌وه‌كانی دڵ و لاشه ده‌نووسن . * شێوازی مژده پێدان و ترساندن له‌جوانترینی شێوازه‌كانی په‌روه‌رده‌كردنه .
( فه‌رمووده‌ی سی و هه‌شت )
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رضي الله عنه قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللهِ ﷺ : (إِنَّ اللهَ تَعَالَى قَالَ: مَنْ عَادَى لِي وَلِيَّاً فَقَدْ آذَنْتُهُ بِالحَرْبِ. وَمَا تَقَرَّبَ إِلِيَّ عَبْدِيْ بِشَيءٍ أَحَبَّ إِلِيَّ مِمَّا افْتَرَضْتُهُ عَلَيْهِ. ولايَزَالُ عَبْدِيْ يَتَقَرَّبُ إِلَيَّ بِالنَّوَافِلِ حَتَّى أُحِبَّهُ، فَإِذَا أَحْبَبتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِيْ يَسْمَعُ بِهِ، وَبَصَرَهُ الَّذِيْ يُبْصِرُ بِهِ، وَيَدَهُ الَّتِي يَبْطِشُ بِهَا، وَرِجْلَهُ الَّتِي يَمْشِيْ بِهَا. وَلَئِنْ سَأَلَنِيْ لأُعطِيَنَّهُ، وَلَئِنْ اسْتَعَاذَنِيْ لأُعِيْذَنَّهُ) رواه البخاري . واته : له ئه‌بو هوره‌یره‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : خوای په‌روه‌ردگار فه‌رمووی : هه‌ركه‌سێك دوژمنایه‌تی دۆستێك له‌دۆسته‌كانی من بكات و ئه‌زیه‌تیان بدات ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار جه‌نگی به‌رامبه‌ر ده‌كات و به‌هیلاكی ده‌بات ؛ به‌نده‌كه‌م به‌هیچ شتێك له‌من نزیك نه‌بۆته‌وه كه خۆشویستراوتربێت له‌لام به ئه‌ندازه‌ی ئه‌نجامدانی ئه‌و شتانه‌ی له‌سه‌رم فه‌ڕز كردووه ؛ وه به‌رده‌وام به‌نده‌كه‌م به ئه‌نجامدانی سوننه‌ته‌كان لێم نزیك ده‌بێته‌وه هه‌تا خۆشم ده‌وێت ؛ جا كه خۆشم ویست ئه‌وكات گوێ له‌شتێك ناگرێت كه من پێم ناخۆش بێت ؛ وه سه‌یری شتێك ناكات كه‌من پێم ناخۆش بێت ؛ وه ده‌ست بۆ شتێك نابات كه من پێم ناخۆش بێت ؛ وه هه‌نگاو بۆ شوێنێك نانێت كه من پێم ناخۆش بێت ؛ وه ئه‌گه‌ر داوای شتێكی لێ كردم ئه‌وا پێی ده‌به‌خشم ؛ وه ئه‌گه‌ر په‌نای پێ گرتم ئه‌وا په‌نای ده‌ده‌م و ده‌یپارێزم .
هه‌ندێك له‌سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه :
* خوای په‌روه‌ردگار وه‌لی و دۆستی هه‌یه ؛ كه بریتیه له گشت باوه‌ڕدارێكی ته‌قوادار . * دوژمنایه‌تی دۆستانی خوا له گوناهه گه‌وره‌كانه و هۆكاری تیاچوونی مرۆڤه . * فه‌رزه‌كان خۆشویستراوتر و له‌پێشترن له‌سوننه‌ته‌كانی له‌لای خوای په‌روه‌ردگار . * به‌رده‌وام بوون له‌سه‌ر سوننه‌تان هۆكاری به‌ده‌ست هێنانی خۆشه‌ویستی خوای په‌روه‌ردگاره .
( فه‌رمووده‌ی سی و نۆ )
عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا أَنَّ رَسُولَ اللهِ ﷺ قَال : (إِنَّ اللهَ تَجَاوَزَ لِي عَنْ أُمَّتِي الخَطَأَ وَالنِّسْيَانَ وَمَا اسْتُكْرِهُوا عَلَيْهِ) . حديث حسن رواه ابن ماجه والبيهقي وغيرهما . واته : له ئیبن عه‌بباسه‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : به‌ڕاستی خوای په‌روه‌ردگار له ئوممه‌ته‌كه‌م خۆش بووه له گشت ئه‌وشتانه‌ی به‌هۆی هه‌ڵه‌وه ؛ یان به‌هۆی له‌یاد چوونه‌وه ؛ یان به‌هۆی زۆردی لێ كردنه‌وه ئه‌نجامی ئه‌ده‌ن .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * ڕه‌حم و به‌زه‌یی خوای په‌روه‌ردگار به‌رامبه‌ر به به‌نده‌كانی . * فه‌زڵ و ڕێزی پێغه‌مبه‌ری خواو ئوممه‌ته‌كه‌ی – صلی الله علیه وسلم - . * ئاسانی شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلام و گوناهبار نه‌بوون له‌سه‌ر ئه‌وشتانه‌ی به‌هۆی هه‌ڵه‌وه یان له‌بیرچوونه‌وه یان به‌زۆر ئه‌نجام ئه‌درێت .
( فه‌رمووده‌ی – 40 - چل )
عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ : أَخَذَ رَسُولُ اللهِ ﷺ بِمنْكبيَّ فَقَالَ : (كُنْ فِي الدُّنْيَا كَأَنَّكَ غَرِيْبٌ أَوْ عَابِرُ سَبِيْلٍ) وَكَانَ ابْنُ عُمَرَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا يَقُوْلُ: إِذَا أَمْسَيْتَ فَلا تَنْتَظِرِ الصَّبَاحَ، وَإِذَا أَصْبَحْتَ فَلا تَنْتَظِرِ المَسَاءَ. وَخُذْ مِنْ صِحَّتِكَ لِمَرَضِكَ، وَمِنْ حَيَاتِكَ لمَوْتِكَ..رواه البخاري . واته : له ئیبن عومه‌ره‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – هه‌ردوو شانه‌كانمی گرت و فه‌رمووی : ( له‌دونیادا وه‌كو كه‌سێكی نه‌ناسراوبه یان وه‌كو كه‌سێكی ڕێبواربه ) وه ئیبن عومر - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – ئه‌یفه‌رموو : ئه‌گه‌ر ئێواره‌ت به‌سه‌ردا هات چاوه‌ڕوانی به‌یانی مه‌كه ؛ وه ئه‌گه‌ر به‌یانیت به‌سه‌ردا هات چاوه‌ڕوانی ئێواره مه‌كه ؛ وه هه‌تا له‌شساغی و نه‌خۆش نه‌كه‌وتووی ئه‌وا كرده‌وه‌ی چاك بكه ؛ وه هه‌تا له‌ژیاندایت و نه‌مردووی ئه‌وا كرده‌وه‌ی چاك بكه .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * هه‌ڵنه‌خه‌ڵه‌تان به‌دونیا و خۆ ئاماده‌كردن بۆ مردن به ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌ی چاك و دووركه‌وتنه‌وه له‌كرده‌وه‌ی خراپ . * گرنكی كات و به‌فیڕۆنه‌دانی به‌كرده‌وه‌ی خراپ و شتی بێ سوود . * پێش خستنی ژیانی دواڕۆژ به‌سه‌ر ژیانی دونیا .
( فه‌رمووده‌ی چل و یه‌ك )
عَنْ أَبِيْ مُحَمَّدٍ عَبْدِ اللهِ بِنِ عمْرِو بْنِ العَاصِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمَا قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: (لاَيُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يَكُونَ هَواهُ تَبَعَاً لِمَا جِئْتُ بِهِ) حَدِيْثٌ حَسَنٌ صَحِيْحٌ ؛ رويناه في (كتاب الـحجة) بإسنادٍ صحيحٍ . واته : له ئه‌بو محمده‌وه ؛ عبدالله ی كوڕی عه‌مری كوڕی العاص – ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : هیچ یه‌كێك له‌ئێوه باوه‌ڕی ته‌واو نابێت هه‌تا حه‌ز و ئاره‌زوه‌كانی شوێن ئه‌وه نه‌كه‌وێت كه من پێی هاتووم .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * له‌سه‌ر موسڵمان واجبه شوێن قوڕئان و فه‌رمووده بكه‌وێت و شوێن هه‌واو ئاره‌زوه‌كانی نه‌كه‌وێت . * دووركه‌وتنه‌وه له بیدعه و داهێنان له‌دیندا . * باوه‌ڕ زیاد و كه‌م ده‌كات ؛ به كرده‌وه‌ی چاك زیاد ده‌بێت ؛ وه به‌كرده‌وه‌ی خراپ كه‌م ده‌بێت .
( فه‌رمووده‌ی چل و دوو )
عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رضي الله عنه قَالَ : سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ يَقُولُ : قَالَ اللهُ تَعَالَى : ( يَا ابْنَ آَدَمَ إِنَّكَ مَا دَعَوتَنِيْ وَرَجَوتَنِيْ غَفَرْتُ لَكَ عَلَى مَا كَانَ مِنْكَ وَلا أُبَالِيْ، يَا ابْنَ آَدَمَ لَو بَلَغَتْ ذُنُوبُكَ عَنَانَ السَّمَاءِ ثُمَّ استَغْفَرْتَنِيْ غَفَرْتُ لَكَ، يَا ابْنَ آَدَمَ إِنَّكَ لَو أَتَيْتَنِيْ بِقِرَابِ الأَرْضِ خَطَايَا ثُمَّ لقِيْتَنِيْ لاَ تُشْرِك بِيْ شَيْئَاً لأَتَيْتُكَ بِقِرَابِهَا مَغفِرَةً ) . رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ وَقَالَ: حَدِيْثٌ حَسَنٌ صَحَيْحٌ . واته : له ئه‌نه‌سی كوڕی مالیكه‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاری لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له پێغه‌مبه‌ری خوا بوو – صلی الله علیه وسلم – ئه‌یفه‌رموو : خوای په‌روه‌ردگار فه‌رمووی : ئه‌ی كوڕی ئاده‌م تۆ ئه‌وه‌نده‌ی لێم بپارێیته‌وه و ئۆمێدت به لێخۆشبوونی من بێت ئه‌وا له‌گوناهه‌كانت خۆش ده‌بم هه‌رچه‌نده زۆربێ به‌لای من هیچ نیه و لێت ده‌بوورم ؛ ئه‌ی كوڕی ئاده‌م ئه‌گه‌ر گوناهه‌كانت – له‌زۆریدا - بگات به هه‌وره‌كانی ئاسمان پاشان داوای لێ خۆشبوونم لێ بكه‌ی ئه‌وا له‌گوناهه‌كانت خۆش ده‌بم ؛ ئه‌ی كوڕی ئاده‌م ئه‌گه‌ر تۆ پڕ به زه‌وی به‌گوناه و تاوانه‌وه به‌من بگه‌ی به‌ڵام هیچ شتێكت له‌گه‌ڵ من نه‌كردبێته شه‌ریك ئه‌وا پڕ به‌زه‌وی به لێ خۆشبوونی خۆم بۆت دێم و له گوناهه‌كانت خۆش ئه‌بم .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * ئه‌م فه‌رمووده‌یه بنچینه‌یه‌ك له بنچینه‌كانی ته‌وبه كردن و گه‌ڕانه‌وه بۆلای خوای په‌روه‌ردگار . * گوناه و تاوان چه‌ند زۆر و گه‌وره بێت ئه‌گه‌ر مرۆڤ داوای لێ خۆشبوونی له‌خوای گه‌وره كرد ئه‌وای خوای په‌روه‌ردگار لێی خۆش ده‌بێت . * فه‌زڵی پاڕانه‌وه له‌خوا و ئومێد بوون به لێ خۆشبوونی خوا . * فه‌زڵی ته‌نها خوا په‌رستنی دوور كه‌وتنه‌وه له شه‌ریك بۆخوادانان . * ده‌رخستنی لاوازی مرۆڤ و تووشبوونی به گوناه و تاوان ؛ وه گه‌وره‌یی و فراوانی ڕه‌حم و به‌زه‌یی خوای په‌روه‌ردگار به به‌نده‌كانی .
( فه‌رمووده‌ی چل و سێ )
عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمَا، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ قَالَ : ( أَلْحِقُوا الْفَرَائِضَ بِأَهْلِهَا، فَمَا أَبْقَتَ الْفَرَائِضُ فَلِأَوْلَى رَجُلٍ ذَكَرٍ ) . خرجه البخاري ومسلم . واته : له ئیبن عه‌بباسه‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ئه‌و به‌شه میراته‌ی خوای په‌روه‌ردگار دایناوه بده‌ن به خاوه‌نه‌كانیان ؛ وه ئه‌وه‌ی مایه‌وه له‌دوای دابه‌ش كردن ئه‌وا بیده‌ن به نزیكترین پیاو له‌مردووه‌كه .
هه‌ندێك له‌سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * جوانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام له رێكخستن و دابه‌شكردنی ماڵ و سامانی خه‌ڵك به‌سه‌ر كه‌سه نزیكه‌كانیان . * میرات حوكمێكه خوای په‌روه‌ردگار دایناوه و هیچ كه‌سێك بۆی نیه سته‌م له‌میرات گره‌كان بكات و بێ به‌شیان بكات له‌و به‌شه‌ی خوای په‌روه‌ردگار بۆی داناوه . * نه‌دانی میرات به ئافره‌ت تاوانێكه له‌تاوانه گه‌وره‌كان و جێ به‌جێ نه‌كردنی حوكمێكه له حوكمه‌كانی خوای په‌روه‌ردگار .
( فه‌رمووده‌ی چل و چوار )
عن عائشة -رضي الله عنها- عن النبي -صلى الله عليه وسلم- قال : ( الرَّضاعة تحرم ما تحرم الولادة ) . خرجه البخاري ومسلم . واته : له عائیشه‌وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاری لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : به شیرپێدان به منداڵ هاوسه‌رگیری حه‌رام ده‌بێت له‌نێوان منداڵه‌كه و ئافره‌ته‌كه و كه‌س و كاره‌كه‌ی وه‌ك چۆن له‌دایك بوون هاوسه‌رگیری حه‌رام ده‌كات له‌نێوان منداڵه‌كه و ئافره‌ته‌كه و كه‌س و كاره‌كه‌ی .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * شیر پێدان وه‌كو نه‌سه‌ب و ڕه‌چه‌ڵه‌ك وایه له حه‌رام كردنی هاوسه‌رگیریدا له‌نێوان منداڵه شیر پێدراوه‌كه و ئافره‌ته‌كه و كه‌س و كاره‌كه‌ی . * له فه‌رمووده‌ی تردا هاتووه كه ده‌بێت منداڵه‌كه ته‌مه‌نی له دوو ساڵ كه‌متر نه‌بێت ؛ وه پێنج جار شیری ئافره‌ته‌كه‌ی خواردبێت یان زیاتر ؛ ئه‌وكات ده‌بێت به مه‌حره‌می ئافره‌ته‌كه .
( فه‌رمووده‌ی چل و پێنج )
عن جابر بن عبد الله -رضي الله عنهما- أنه سمع رسول الله -صلى الله عليه وسلم- يقول عام الفتح وهو بمكة: ( إن الله ورسوله حرم بيع الخمر والميتة والخِنزير والأصنام»، فقيل: يا رسول الله أرأيت شحوم الميتة، فإنه يُطلى بها السفن، ويُدهن بها الجلود، ويَستصبِح بها الناس؟ قال: «لا، هو حرام» ، ثم قال رسول الله -صلى الله عليه وسلم-عند ذلك: «قاتل الله اليهود، إن الله حرم عليهم الشحوم، فأَجْمَلوه، ثم باعوه، فأكلوا ثمنه ) . رواه البخاري و مسلم . واته : جابری كوڕی عبدالله وه - ڕه‌زای خوای په‌روه‌ردگاریان لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له پێغه‌مبه‌ری خوا بوو – صلی الله علیه وسلم – له ساڵی ئازادكردنی مه‌ككه ؛ كه ئه‌وكات پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم له‌ناو شاری مه‌ككه بوو ؛ فه‌رمووی : به‌ڕاستی خوای په‌روه‌ردگار و نێردراوه‌كه‌ی فرۆشتنی ئاره‌ق و مرداره‌وه بوو و به‌راز و په‌یكه‌ره‌كانی حه‌رام كردووه ؛ وترا : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ئه‌ی فرۆشتنی به‌ز و چه‌وری ئاژه‌ڵی مرداره‌وه بوو ؟ كه بۆ بۆیه كردنی كه‌شتی به‌كاردێت ؛ وه پێستی ئاژه‌ڵانی پێ چه‌ور ده‌كرێت ؛ وه بۆ ڕۆشنایی به‌كاردێت ؛ فه‌رمووی : دروست نیه و حه‌رامه ؛ پاشان پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : خوا جووله‌كه‌كان بكوژێت ؛ خوای په‌روه‌ردگار به‌ز و چه‌وری ئاژه‌ڵی مرداره‌وه‌بووی له‌سه‌ر قه‌ده‌غه كردن به‌ڵام ئه‌وان ئه‌م به‌ز و چه‌وریه‌یان ده‌توانده‌وه پاشان ده‌یان فرۆشت و پاره‌كه‌یان ده‌خوارد .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * حه‌رامیه‌تی فرۆشتنی ئاره‌ق و ئاژه‌ڵی مرداره‌وه بوو له‌گه‌ڵ به‌ز و چه‌وریه‌كه‌ی ؛ وه حه‌رامیه‌تی فرۆشتنی به‌راز و په‌یكه‌ره‌كان . * حه‌رامیه‌تی سوود وه‌رگرتن له به‌ز و چه‌وری ئاژه‌لی مرداره‌وه‌بوو . * هه‌ر كارێك ببێته مایه‌ی حه‌لال كردنی حه‌رامێك ئه‌وا هه‌ر حه‌رامه و دروست نیه . * حه‌رامیه‌تی ئه‌وشتانه‌ی زیانی زیاتره له سوود .
( فه‌رمووده‌ی چل و شه‌ش )
عن أبي بردة عن أبيه ابي موسى الاشعري – رضي الله عنه - أنَّ النَّبيَّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ بَعَثَهُ إلى اليَمَنِ، فَسَأَلَهُ عنا الاشْرِبَةِ تُصْنَعُ بهَا، فَقالَ: وما هي؟ قالَ: البِتْعُ والمِزْرُ – فَقيل لأبِي بُرْدَةَ: ما البِتْعُ؟ قالَ: نَبِيذُ العَسَلِ، والمِزْرُ: نَبِيذُ الشَّعِيرِ- فَقالَ: كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ . خرجه البخاري . واته : ئه‌بو بورده‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت - له ئه‌بو موسای ئه‌شعه‌ری باوكیه‌وه ده‌گێڕێته‌وه و فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم ئه‌بو موسای نارد بۆ یه‌مه‌ن ؛ ئه‌بو موسا پرسیاری هه‌ندێك جۆر خواردنه‌وه‌ی كرد له پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم كه له‌ناو خه‌ڵكی یه‌مه‌ن باوه و ده‌یخۆنه‌وه ؛ پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : خواردنه‌وه‌كان چین ؟ ئه‌بو موسی فه‌رمووی : خواردنه‌وه‌ی بیتع و خواردنه‌وه‌ی میزر – به ئه‌بو بورده وترا : ئایه بیتع چیه ؟ فه‌رمووی : مه‌ی هه‌نگوینه ؛ وه میزر : مه‌ی جۆیه - پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم له وه‌ڵامی ئه‌بو موسی فه‌رمووی : هه‌موو هۆشبه‌رێك حه‌رامه .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * فه‌زڵ و گرنگی بانگه‌وازی كردن بۆلای خوای په‌روه‌ردگار . * پێویسته بانگخواز خۆی شاره‌زا بكات له‌وشتانه‌ی حوكمه‌كه‌ی نازانێت ؛ به‌بێ زانست وه‌ڵامی پرسیاری خه‌ڵك نه‌داته‌وه . * فه‌زڵ و ڕێزی هاوه‌ڵی به‌ڕێز ئه‌بوموسای ئه‌شعه‌ری ڕه‌زای خوای لێبێت كه له‌لایه‌ن پێغه‌مبه‌ری خواوه صلی الله علیه وسلم نێردرا بۆلای خه‌ڵكی یه‌مه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بانگه‌وازیان بكات بۆلای خوای په‌روه‌ردگار . * ئه‌م فه‌رمووده‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم بنچینه و به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ر حه‌رامیه‌تی هه‌موو شتێكی هۆشبه‌ر ئه‌گه‌رچی شێوه و ڕه‌نگ و ناویشیان جیاوازبێت . * مه‌به‌ستێك له‌مه‌سته‌كانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام بۆ پاراستنی ئه‌قڵ و هۆشی مرۆڤه‌كانه .
( فه‌رمووده‌ی چل و حه‌وت )
عن المقدام بن معدي كرب قال : سمعت رسول الله صلى الله عليه وسلم يقول : ( "ماملأ ابن آدم وعاء شرا من بطن بحسب ابن ادم أكلات يقمن صلبه، فإن كان لا محالة فثلث لطعامه وثلث لشرابه وثلث لنفسه" ) . رواه أحمد والترمذي والنَّسائي وابن ماجه وقال الترمذي : حديث حسن . واته : له میقدامی كوڕی مه‌عدی كه‌ریبه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : گوێم له پێغه‌مبه‌ری خوا بوو – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : كوڕی ئاده‌م هیچ كیسه‌یه‌كی پڕنه‌كردووه خراپ تربێت له پركردنی زگ ؛ بۆیه به‌سه بۆ كوڕی ئاده‌م كه چه‌ند پاروه نانێك بخوات و پشتی پێ بگرێت ؛ وه ئه‌گه‌ر هه‌رویستی زیاتر بخوات ئه‌وا با گه‌ده‌ی بكات به سێ به‌ش ؛ به‌شێكی بۆ خواردنی ؛ وه به‌شێكی بۆ خواردنه‌وه‌ی ؛ وه به‌شێكی بۆ هه‌ناسه‌ی .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * خۆبه‌دوورخستن له‌زۆر خواردن و زۆر خواردنه‌وه . * مه‌به‌ست له‌خواردن و خواردنه‌وه پاراستنی ته‌ندروست و هێز و توانا و چالاكییه . * زۆر خواردن و زۆر خواردنه‌وه زیانی هه‌یه بۆ لاشه ؛ وه مرۆڤ ته‌مبه‌ڵ ده‌كات له عیباده‌ت كردن . * ئه‌م فه‌رمووده‌یه بنچینه‌یه‌كه له بنچینه‌كانی پاراستنی ته‌ندروستی مرۆڤ . * گرنگی دانی شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلام به لایه‌نی ته‌ندروستی و پاراستنی مرۆڤ له ده‌رد و ناخۆشی . * ئاره‌زووی خواردن هۆكاری تووشبوونه به گوناه و تاوان .
( فه‌رمووده‌ی چل و هه‌شت )
عن عبد الله بن عمرو ؛ عن النبي - صلى الله عليه وسلم - ، قال : ( أربع من كن فيه كان منافقا ، ومن كانت فيه خصلة منهن كانت فيه خصلة من النفاق حتى يدعها : إذا حدث كذب ، وإذا وعد أخلف ، وإذا خاصم فجر ، وإذا عاهد غدر ) . خرجه البخاري ومسلم . واته : له عبدالله ی كوڕی عه‌مڕه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : چوار سیفه‌ت هه‌ن هه‌ركه‌سێك تیایدابێت ئه‌وا دووڕوو و مونافیقه ؛ وه هه‌ركه‌سێك سیفه‌تێك له‌م چوار سیفه‌ته‌ی تیادابێت ئه‌وا سیفه‌تێك له‌سیفه‌ته‌كانی نیفاقی تیادایه هه‌تا وازی لێ دێنێت : كه‌سی دووڕوو ئه‌گه‌ر قسه بكات درۆ ده‌كات ؛ وه ئه‌گه‌ر به‌ڵێن بدات نایباته سه‌ر ؛ وه ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ كه‌سێك به ده‌مه‌قاڵی هات قسه‌ی هه‌ڵه و نه‌شیاوده‌كات ؛ وه ئه‌گه‌ر په‌یمانی به‌كه‌سێكدا ئه‌وا په‌یمانه‌كه‌ی ده‌شكێنێت و ناپاكی له‌گه‌ڵدا ده‌كات .
هه‌ندێك له‌سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * خۆپاراستن له سیفاتی مونافیقه‌كان . * باوه‌ڕدار ده‌بێت كه‌سێكی ڕاستگۆ و به‌ڵێن پارێز و ده‌م پاك بێت . * ڕه‌وشت نزمی له‌سیفاتی مونافیقه‌كانه ؛ وه ڕه‌وشت به‌رزی له سیفاتی باوه‌ڕدارانه . * باوه‌ڕدار ئه‌گه‌ر‌سیفه‌تێك له‌سیفه‌ته‌كانی مونافیقه‌كانی تیادابوو ئه‌وا به‌م سیفه‌ته له‌دین ده‌رناچێت و نابێت به مونافیق به‌ڵام زۆر گوناهبار ده‌بێت و ده‌بێت وازی لێ بێنێت . * گرنگیدانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام به ڕاستگۆیی و باش بوون له‌گه‌ڵ خه‌ڵك .
( فه‌رمووده‌ی چل و نۆ )
عَنْ عُمَرَ بن الخَطَّابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عن النبي صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ : ( لَوْ أَنَّكُمْ تتَوَكَّلون عَلَى اللَّهِ حَقَّ تَوَكُّلِهِ لَرَزَقَكُمْ كَمَا يَرْزُقُ الطَّيْرَ، تَغْدُوا خِمَاصاً وَتَرُوْحُ بِطَاناً ) . رَوَاهُ الإِمَامُ أَحْمَدُ ، وَالتِّرْمِذِيُّ وَالنَّسَائِيُّ وَابْنُ مَاجَهْ فِي السُّنَنِ، وَابْنُ حِبَّانَ فِي صَحِيْحِهِ، وَرَوَاهُ الحَاكِمُ ، وَقَالَ التِّرْمِذِيُّ: هَذَا حَدِيْثٌ حَسَنٌ صَحِيْحٌ . واته : له عومه‌ری كوڕی خه‌تتابه‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ئه‌گه‌ر ئێوه به‌ڕاست پشت به‌خوای په‌روه‌ردگار ببه‌ستن ئه‌وا خوای په‌روه‌ردگار ڕزقتان ده‌دات وه‌ك چۆن ڕزقی باڵنده ده‌دات ؛ كاتێك به‌یانی زوو به زگی خاڵیه‌وه له هێللانه‌كه‌ی ده‌رده‌چێت ؛ وه به زگی پڕه‌وه ئێواره ده‌گه‌ڕێته‌وه .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : *گرنگی پشت به‌ستن به‌خوای په‌روه‌ردگار ؛ كه عیباده‌تێكه له عیباده‌ته‌كان . * حه‌رامیه‌تی پشت به‌ستن به غه‌یری خوا . * ته‌نها خوا ڕۆزی ده‌ره و هه‌مووشتێك ته‌نها به‌ده‌ست ئه‌وه . * پێویسته له‌گه‌ڵ پشت به‌ستن به‌خوا ده‌ست گرتن به هۆكاره‌كانی به‌ده‌ست هێنانی ڕزقیش هه‌بێت .
( فه‌رمووده‌ی ( 50 ) په‌نجا )
عن عبد الله بن بسر قال : أتى النبي - صلى الله عليه وسلم - رجل ، فقال : ( يا رسول الله إن شرائع الإسلام قد كثرت علي ، فباب نتمسك به جامع ؟ قال : لا يزال لسانك رطبا من ذكر الله عز وجل ) . خرجه الإمام أحمد بهذا اللفظ . واته : له عبدالله ی كوڕی بوسره‌وه - ڕه‌زای خوای لێبێت – فه‌رمووی : پیاوێك هاته لای پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – جۆره‌كانی عیباده‌ت له‌شه‌ریعه‌تی پیرۆزی ئیسلامدا به‌لامه‌وه گه‌لێك زۆرن – واته : سوننه‌ته‌كان – بۆیه شتێكم پێ بڵێ گشت ئه‌م عیباده‌تانه له‌خۆ بگرێت و ده‌ستی پێوه بگرم ؟ پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – فه‌رمووی : با به‌رده‌وام زمانت ته‌ڕبێت به زیكر و یادی خوای په‌روه‌ردگار .
هه‌ندێك له سووده‌كانی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : * گرنگیدانی هاوه‌ڵان – ڕه‌زای خوایان لێبێت – به پرسیاركردن له پێغه‌مبه‌ری خوا – صلی الله علیه وسلم – بۆ شاره‌زابوونیان له‌دین و كرده‌وه پێ كردنی . * هه‌وڵ و تێكۆشانی هاوه‌ڵان بۆ كرده‌وه كردن به ئایینی پیرۆزی ئیسلام . * كرده‌وه‌ی چاك نیشانه‌ی باوه‌ڕه . * فه‌زڵ و گه‌وره‌یی زیكر و یادی خوای په‌روه‌ردگار . و صلى الله وسلم وبارك على نبينا محمد و آله وصحبه وسلم وه‌رگێڕانی : مامۆستا هه‌ڵگورد گه‌ڵاڵه‌یی . 22 / 6 / 2021 |
