ئایه‌ خضر كێیه‌؟

وه‌ ئایه‌ پێغه‌مبه‌ره‌ یان پیاوچاكه‌ ؟

وه‌ ئایه‌ هه‌تا ئێستا هه‌ر زیندووه‌ یان مردووه‌ ؟

باسی خضر (عليه السلام) له‌ هه‌رسێ په‌رتووكی ئاسمانی هاتووه‌ ؛ ته‌ورات و ئینجیل و قورئان .

زۆر ریوایه‌ت هاتوون له‌په‌رتووكه‌كان ده‌رباره‌ی نه‌سه‌بی خضر (عليه السلام) .

پێشه‌وا ئیبن كه‌ثیر – ره‌حمه‌تی خوای لێبێت – له‌ په‌رتووكی بیدایه‌ وه‌ نیهایه‌ فه‌رموویه‌تی : پێغه‌مبه‌ر خضر (عليه السلام) كوڕی قابیلی كوڕی پێغه‌مبه‌ر ئاده‌مه‌ .

وه‌ له‌ هه‌ندێك په‌رتووكی مێژوونووسان ناوی هاتووه‌ به‌ بلیانی كوڕی ملكانی كوڕی فالغی كوڕی شالخی كوڕی سامی كوڕی پێغه‌مبه‌ر نوح علیه السلام .

وه‌ له‌شوێنی تر ناوی هاتووه‌ به‌ موعه‌مه‌ری كوڕی عبدالله ی كوڕی نه‌صری كوڕی ئه‌زد .

وه‌ وتراوه‌ ناوی خه‌ضرونی كوری عاییلی كوری موعه‌مه‌ری كوڕی عیصۆی  كوری ئیسحاقی كوڕی پێغه‌مبه‌ر ئیبراهیمه‌ علیه السلام .

وه‌ خوای په‌روه‌ردگار له‌ قورئانی پیرۆزدا به‌ به‌نده‌ی چاك ناوی هێناوه ‌.

بێگومان به‌شێوه‌یه‌كی دڵنیایی ناوی ڕاسته‌قینه‌ی له‌هیچ شوێنێك باسنه‌كراوه‌ ؛ به‌ڵام ئه‌وه‌ی زاناین له‌سه‌ری كۆده‌نگن ناونانیه‌تی به‌ خضر ؛ وه‌ بۆچی به‌م ناوه‌ نراوه‌ ؛ زۆربه‌ی زانایانی ئیسلام كۆده‌نگن كه‌ هۆكاری به‌م ناوه‌ی بۆ ئه‌وه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ خضر له‌هه‌ر شوێنێك دانیشتبا یان پێی له‌هه‌ر شوێنێك دانابوایه‌ ئه‌م شوێنه‌ سه‌وز ده‌بوو .

وه‌ زانایان فه‌رمویانه‌ : خضر پێغه‌مبه‌رێكه‌ له‌ پێغه‌مبه‌رانی خوا علیه السلام چونكه‌ خوای په‌روه‌ردگار له‌قورئانی پیرۆزدا باسی كردووه‌ و كاتێك خضر قسه‌ له‌گه‌ڵ پێغه‌مبه‌ر موسی ده‌كات علیه السلام ده‌ڵێت : (وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ۚ  ) .  الكهف : 82 .

 واته‌ :  دڵنیاشبه‌ که‌ هه‌موو ئه‌و کارانه‌م له‌ خۆوه نه‌کردووه‌ .

زۆربه‌ی موفه‌سیرینه‌كانی قورئانی پیرۆز فه‌رموویانه‌ ڕۆژێكیان پێغه‌مبه‌ر موسی علیه السلام وتاری بۆ به‌نی ئیسرائیلیه‌كان ده‌دا ؛ یه‌كێك پرسیاری لێكرد و وتی : ئایه‌ كه‌سێك هه‌یه‌ له‌تۆ زاناتربێت ؟  پێغه‌مبه‌ر موسی علیه السلام ده‌ڵێت : نه‌خێر .

خوای په‌روه‌ردگار وه‌حی بۆ ده‌نێرێت كه‌ كه‌سێكی تر هه‌یه‌ له‌تۆ زاناتره‌ ؛ وه‌ نیشانه‌ی نیشته‌جێ بوونی ئه‌و كه‌سه‌ ئه‌و شوێنه‌یه‌ كه‌ رۆح ده‌چێته‌ به‌ر ئه‌و حوته‌ی له‌گه‌ل خۆیان هه‌ڵیان گرتووه‌ و خۆی ده‌خاته‌ ناو ده‌ریا .

پێغه‌مبه‌ر موسی علیه السلام له‌گه‌ڵ گه‌نجێك به‌رێ ده‌كه‌وێت بۆ ئه‌و شوێنه‌ی پێغه‌مبه‌ر خضری كاتێك ده‌گه‌ن به‌م شوێنه‌ ماسیه‌كه‌ زیندوو ده‌بێته‌وه‌ و خۆی ده‌خاته‌ ناو ده‌ریا به‌ڵام بێ ئه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر موسی علیه السلام ئاگای لێی بێت وه‌ ئه‌گه‌نجه‌كه‌ بیری ده‌چێت به‌ پێغه‌مبه‌ر موسی بڵێت علیه السلام به‌ڕێ ده‌كه‌ون ماوه‌یه‌ك ده‌رۆن و ماندوو ده‌بن ئینجا گه‌نجه‌كه‌ بیری دێته‌وه‌ و پێغه‌مبه‌ر موسی علیه السلام ئاگادارده‌كاته‌وه‌ كه‌ ماسیه‌كه‌ زیندوو بۆته‌وه‌ له‌شوێنێك خۆی خسته‌ ناو ده‌ریا ؛ ئینجا ده‌گه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ ئه‌و شوێنه‌ و ده‌گه‌ن به‌ پێغه‌به‌ر خضر عليه السلام ؛ خوای په‌روه‌ردگار له‌ سورتی كه‌هف باسی ئه‌م چیرۆكه‌ی كردووه‌ و فه‌رموویه‌تی :

( وَإِذْ قَالَ مُوسَىٰ لِفَتَاهُ لَا أَبْرَحُ حَتَّىٰ أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا . فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا . فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتَاهُ آتِنَا غَدَاءَنَا لَقَدْ لَقِينَا مِنْ سَفَرِنَا هَٰذَا نَصَبًا . قَالَ أَرَأَيْتَ إِذْ أَوَيْنَا إِلَى الصَّخْرَةِ فَإِنِّي نَسِيتُ الْحُوتَ وَمَا أَنْسَانِيهُ إِلَّا الشَّيْطَانُ أَنْ أَذْكُرَهُ ۚ وَاتَّخَذَ سَبِيلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا . قَالَ ذَٰلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ ۚ فَارْتَدَّا عَلَىٰ آثَارِهِمَا قَصَصًا . فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَا آتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا . قَالَ لَهُ مُوسَىٰ هَلْ أَتَّبِعُكَ عَلَىٰ أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا . قَالَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا . وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلَىٰ مَا لَمْ تُحِطْ بِهِ خُبْرًا . قَالَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ صَابِرًا وَلَا أَعْصِي لَكَ أَمْرًا . قَالَ فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلَا تَسْأَلْنِي عَنْ شَيْءٍ حَتَّىٰ أُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا . فَانْطَلَقَا حَتَّىٰ إِذَا رَكِبَا فِي السَّفِينَةِ خَرَقَهَا ۖ قَالَ أَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ أَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا إِمْرًا . قَالَ أَلَمْ أَقُلْ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا . قَالَ لَا تُؤَاخِذْنِي بِمَا نَسِيتُ وَلَا تُرْهِقْنِي مِنْ أَمْرِي عُسْرًا . فَانْطَلَقَا حَتَّىٰ إِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ أَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا . ۞ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكَ إِنَّكَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْرًا . قَالَ إِنْ سَأَلْتُكَ عَنْ شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْنِي ۖ قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنِّي عُذْرًا . فَانْطَلَقَا حَتَّىٰ إِذَا أَتَيَا أَهْلَ قَرْيَةٍ اسْتَطْعَمَا أَهْلَهَا فَأَبَوْا أَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا فِيهَا جِدَارًا يُرِيدُ أَنْ يَنْقَضَّ فَأَقَامَهُ ۖ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَاتَّخَذْتَ عَلَيْهِ أَجْرًا . قَالَ هَٰذَا فِرَاقُ بَيْنِي وَبَيْنِكَ ۚ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا . أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَأَرَدْتُ أَنْ أَعِيبَهَا وَكَانَ وَرَاءَهُمْ مَلِكٌ يَأْخُذُ كُلَّ سَفِينَةٍ غَصْبًا . وَأَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ أَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينَا أَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا . فَأَرَدْنَا أَنْ يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِنْهُ زَكَاةً وَأَقْرَبَ رُحْمًا . وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ ۚ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ۚ ذَٰلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا ) . 60-82.

واته‌ : باسی ئه‌و کاته‌ بکه‌ که‌ مووسا به‌لاوه‌ به‌رده‌سته‌که‌ی خۆی وت من هه‌ر ده‌ڕۆم هه‌تا ده‌گه‌مه‌ شوێنی به‌یه‌ك گه‌یشتنی دوو ده‌ریاکه‌ یان ماوه‌یه‌کی دوور و درێژ ده‌ڕۆم.

جا کاتێ گه‌یشتنه‌ ئه‌و شوێنه‌ی دوو ده‌ریاکه‌ به‌یه‌ك ده‌گه‌ن ماسی یه‌که‌یان له‌بیر چوو (که‌ وه‌ك توێشوو بۆ سه‌فه‌ره‌که‌یان پێیان بوو) جا (خۆی فڕێ داو) ڕێگه‌ی خۆی گرته‌ به‌ر له‌ناو ده‌ریاکه‌دا (ئاوه‌که‌) له‌ت ده‌بوو وه‌ك خۆی لێ نه‌ده‌هاته‌وه‌.

جا کاتێ تێپه‌ڕین (له‌و شوێنه‌) (مووسا) فه‌رمووی به‌لاوه‌ به‌رده‌سته‌که‌ی خواردنه‌که‌مان بۆ بێنه‌ سوێند به‌خوا به‌ڕاستی له‌م سه‌فه‌ره‌ماندا دووچاری ماندوویی و زه‌حمه‌ت بووین.

لاوه‌که‌ وتی له‌بیرته‌ کاتێ چووینه‌ په‌نا به‌رده‌ گه‌وره‌که‌ (بۆ پشوودان) جا به‌ڕاستی من (له‌وێ) ماسیه‌که‌م له‌بیر چوو هیچ شتێ ئه‌و (ماسیه‌که‌) ی له‌بیر نه‌بردمه‌وه‌ که‌ باسی بکه‌م بۆت بێجگه‌ له‌ شه‌یتان (ماسیه‌که‌ زیندوو بویه‌وه‌و) به‌ شێوه‌یه‌کی سه‌یر ڕێگای خۆی له‌ ده‌ریاکه‌ گرته‌به‌ر.

مووسا وتی ئێمه‌ش ئه‌وه‌مان ده‌ویست ئینجا به‌شوێنی خۆیاندا گه‌ڕانه‌وه‌ به‌ سه‌رنج دان.

جا  به‌نده‌یه‌ك له‌ به‌نده‌کانی ئێمه‌یان دی که‌ له‌لایه‌ن خۆمانه‌وه‌ ڕه‌حمه‌تمان پێدابوو شاره‌زاشمان کردبوو له‌ زانیاری تایبه‌تی خۆمان.

مووسا به‌و (به‌نده‌ صاڵحه‌) ی وت ئایا (هاوڕێ یه‌تیت بکه‌م و) شوێنت بکه‌وم بۆ ئه‌وه‌ی فێرم بکه‌یت له‌و زانیارییه‌ ڕاسته‌ی فێری بوویت.

وتی (به‌ مووسا) به‌ڕاستی تۆ هه‌رگیز ناتوانی له‌گه‌ڵ مندا خۆت بگری.

تۆ چۆن خۆت ده‌گری له‌سه‌ر شتێ که‌ له‌ ڕازو نهێنی ئه‌و ئاگادار نیت.

مووسا وتی ئه‌گه‌ر خوا بیه‌وێ به‌ خۆڕاگر ده‌مبینی و سه‌رپێچی له‌ هیچ فه‌رمانێکت ناکه‌م.

وتی (به‌ مووسا) جا ئه‌گه‌ر شوێنم که‌وتی ئه‌وه‌ پرسیاری هیچ شتێکم لێ مه‌که‌ هه‌تا خۆم ده‌رباره‌ی قسه‌ت بۆ ده‌که‌م ‌ (له‌ نهێنی یه‌که‌ی ئاگادارت) ده‌که‌م.

ئینجا پێکه‌وه‌ ڕۆشتن هه‌تا سواری که‌شتی یه‌ك بوون (به‌نده‌ چاکه‌که‌) که‌شتی یه‌که‌ی کون کرد(مووسا) وتی که‌شتی یه‌که‌ت کون تێکرد بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنشینه‌کانی (له‌ ده‌ریادا) نوقم بکه‌یت سوێند به‌خوا به‌ڕاستی کارێکی زۆر خراپ و ناشایسته‌ت کرد.

به‌نده‌ چاکه‌که‌ وتی ئایا من نه‌م وت تۆ هه‌رگیز ناتوانی خۆت بگری له‌گه‌ڵ مندا.

مووسا وتی لێم ببوره‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی (ئه‌و مه‌رجه‌ی دامان نابوو) له‌بیرم چوو ئه‌م زانیاری فێربوونه‌م له‌سه‌ر قورس مه‌که‌.

ئینجا پێکه‌وه‌ ڕۆیشتن هه‌تا گه‌شتن به‌ تازه‌ لاوێك یه‌کسه‌ر ئه‌و (تازه‌ لاوه‌ی) کوشت (مووسا) وتی که‌سێکی پاکی بێ گوناهت هه‌روا کوشت بێ ئه‌وه‌ی که‌سێکی کوشتبێ سوێند به‌خوا به‌ڕاستی کارێکی زۆر خراپ و ناڕه‌وات کرد.

به‌نده‌ صاڵحه‌که‌ وتی (به‌ مووسا) پێم نه‌ووتیت بێگومان تۆ هه‌رگیز ناتوانی خۆت بگری له‌گه‌ڵ مندا.

مووسا وتی ئه‌گه‌ر دوا ئه‌م جاره‌ پرسیاری هه‌رشتێکم لێ کردی (ڕه‌خنه‌م لێ گرتیت) ئیتر هاوڕێیه‌تیم مه‌که‌ چونکه‌ به‌ڕاستی له‌لایه‌ن منه‌وه‌ بیانووت هه‌یه‌ (له‌وه‌ی وازم لێ بێنی) ت.

ئینجا پێکه‌وه‌ ڕۆیشتن هه‌تا گه‌شتنه‌ لای خه‌ڵکی شارێ (له‌و کاتا برسیان بوو) داوای خۆراکیان کرد له‌ خه‌ڵکی شاره‌که‌ ئه‌وانیش (خه‌ڵکی شاره‌که‌) میوان داریان لێ نه‌کردن ئینجا بینیان دیوارێك له‌و (شاره‌) دا نزیك بوو بکه‌وێت (به‌نده‌ چاکه‌که‌) دیواره‌که‌ی چاك کرده‌وه‌ (ڕاستی کرده‌وه‌) (مووسا) وتی ئه‌گه‌ر بتویستایه‌ کرێیه‌کت له‌سه‌ری وه‌رده‌گرت.

وتی ئا لێره‌دا کاتی جیا بوونه‌وه‌ی من و تۆیه‌ ئاگادارت ده‌که‌م له‌ حیکمه‌تی ئه‌و شتانه‌ی که‌ تۆ نه‌ت توانی خۆت بگری له‌سه‌ر (ڕوودان) یان.

هۆی (کوون کردنی) که‌شتییه‌که‌ (ئه‌وه‌ بوو) (ئه‌و که‌شتی یه‌) هی چه‌ند که‌سێکی هه‌ژار بوو ئیشیان ده‌کرد (به‌و که‌شتی یه‌) له‌و ده‌ریایه‌دا بۆیه‌ ویستم (به‌ کون کردنی) عه‌یب داری بکه‌م(تا پاشا داگیری نه‌کات) چونکه‌ له‌ پێشیانه‌وه‌ پاشایه‌ك هه‌بوو هه‌موو که‌شتی یه‌کی (چاکی) داگیر ده‌کرد.

وه‌ تازه‌ لاوه‌که‌ش (که‌ کوشتم) ئه‌وه‌ باوك و دایکی ئیماندار بوون جا ئێمه‌ش ترساین (خۆشه‌ویستی ئه‌و لاوه‌) پاڵیان پێوه‌ بنێت بۆ سه‌رکه‌شی و بێ باوه‌ڕی.

جا (به‌و کاره‌) ویستمان په‌روه‌ردگاریان(له‌بری ئه‌وا) بۆیان بگۆڕێت (به‌منداڵێکی) چاکتر له‌و پاکتر له‌ گوناه به‌سۆزو به‌زه‌یی تر بێ بۆیان.

وه‌ هۆی (چاك کردنه‌وه‌ی) دیواره‌که‌ش چونکه‌ هی دوو منداڵی هه‌تیو بوو له‌ شاره‌که‌دا له‌ژێریدا گه‌نجینه‌یه‌ك هه‌بوو که‌ هی ئه‌و دوو منداڵه‌ بوو وه‌ باوکی ئه‌و دوو منداڵه‌ چاك و خواناس بوو له‌به‌رئه‌وه‌ په‌روه‌ردگارت ویستی هه‌ردووکیان گه‌وره‌و به‌هێزببن گه‌نجینه‌که‌یان ده‌ربێنن ئه‌مه‌ ڕه‌حمه‌تێك بوو له‌لایه‌ن په‌روه‌ردگارته‌وه‌ (له‌به‌ر باوکیان) ئه‌و (شتان) ه‌ی کردم له‌ خۆمه‌وه‌ نه‌بوو ئه‌وه‌ نهێنی و هۆی ئه‌و کرده‌وانه‌ی بوو که‌ تۆ توانای خۆگرتنت نه‌بوو له‌سه‌ر (کردن) یان.

ئایه‌ پێغه‌مبه‌ر خضر علیه السلام زیندووه‌ یان مردووه‌ ؟

بێگومان به‌ به‌ڵگه‌ی قورئان و فه‌رمووده‌ی سه‌حیح پێغه‌مبه‌ر خضر علیه السلام مردووه‌ .

وه‌ هه‌ر فه‌رمووده‌یه‌ك ده‌رباره‌ی زیندویه‌تی پێغه‌مبه‌ر خضر علیه السلام هاتبێت سه‌حیح نیه‌ .

خوای په‌روه‌ردگار فه‌رموویه‌تی : (وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ) [الأنبياء:34] .

واتە: ئێمه پێش تۆ ژیانی هه‌میشه‌یی و نه‌مریمان به هیچ که‌سێک نه‌به‌خشیووه‌، جا ئایا ئه‌گه‌ر تۆ بمریت، (دوای مه‌رگی تۆ) ئه‌وه ئه‌و خه‌ڵکه ژیانی هه‌میشه‌یی ده‌به‌نه‌سه‌ر و نامرن؟!

وه‌ پێغەمبەری خوا صلى الله عليه وسلم لەرۆژی بەدر فەرمووی :

خوايه ئەگەر لەناویان نەبەیت کەسی تر نامێنێ عیبادەتی تۆ بکات بۆیە ئەگەر خضر زیندو با ئەو دوعایەی نەدەکرد چۆن ئەبێ خضر زیندوو بێ پێغەمبەریش صلى الله عليه وسلم بڵێ کەس نامێنێ عیبادەت ئەنجام بدات یان ئەگەر زیندو بوایە دەبێ لەگەڵی بجەنگایە .

وه‌ شه‌وێكیان به‌ هاوه‌ڵانی فه‌رموو له‌م شه‌وه‌وه‌ هه‌تا سه‌د ساڵی تر هیچ مرۆڤێك له‌م جیله‌ی ئێستا له‌سه‌ر زه‌وی نامێنن و ده‌مرن .

ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ش به‌ڵگه‌یه‌ ئه‌گه‌ر خضر زیندووبوایه‌ ئه‌و بێگومان دوای سه‌د ساڵه‌كه‌ مردووه‌ .

وه‌رگێڕانی : مامۆستا هه‌ڵگورد مسته‌فا گه‌ڵاڵه‌یی .

8/11/2023م